نگاهی به مجموعه سازه های آبی تاریخی شوشتر
ارسال شده: 16 اکتبر 2010 11:03
سازه‌های آبی شوشتر تیر ماه سال88 با اخذ اکثریت آرا در نشست سالانه مرکز میراث جهانی به‌عنوان دهمین اثر ایرانی ثبت شد.
[JUSTIFY]مجموعه سازه های آبی شوشتر در استان خوزستان شامل ده‌ها آسیاب است که بزرگ‌ترین مجموعه صنعتی تا پیش از انقلاب صنعتی به شمار می‌رود. استفاده از آب براساس شرایط اقلیمی با ایجاد شبکه‌های زیرزمینی زیر شهرکهن شوشتر، یکی از هوشمندانه‌ترین شکل‌های معماری شهری آبی را بروز داده است.
سازه های آبی شوشتر به عنوان یک منظومه آبی که همگی مرتبط به هم هستند و همچنین به عنوان یک مجموعه و طراحـی برای آمایش سـرزمین در ابعاد گسترده که انواع بناها و سازه های آبی را شامل می شود .
پیشینه ساخت آسیاب ها وتونل های این محوطه به دوره هخامنشی باز می گردد. ساختمان آسیاب های موجود در محوطه قبل از سیل سال1342 اکثراً مربوط به دوره صفوی بوده که در اثر سیل ویران شده است، پی ساختمان آسیاب های مزبور نیز مربوط به دوره ساسانی می باشد که در دوره قاجار مرمت و بازسازی شده است. راه ورود به این محوطه از طریق ساباط شیب داری از کنار بقعه سید محمد ماهرو می باشد سطح این ساباط 3 متر از سطح خیابان پایین تر می باشد. راه ورودی شمالی به محوطه آسیاب ها توسط دو دسته پلکان تأمین می شود. 1-پلکان شرقی که معروف به پلکان شاهی است. در سال 1332 برای بازدید شاه و افتتاح کارخانه برق مستوفی ساخته شده است. پلکان دوم که در حال حاضر ورودی اصلی به شمار می رود در گذشته محل ورود احشام به این محوطه بوده است. در کنار این پلکان ایوان بلندی قراردارد که ظاهراً در گذشته برای استراحت آسیابان ها ساخته شده. این ایوان در حال حاضر به عنوان دفاتر کارگاهی مورد استفاده قرار می گیرد. این پلکان در انتها به محوطه غربی آسیاب ها وارد می شود.
ساختمان های موجود در محوطه به سه قسمت تقسیم می شود:
محوطه شرقی که شامل ده آسیاب بوده ومهمترین آنها عبارتند از: آسیاب دو برادران، داراب خان، حاج مندل، راتق، دهانه شهر. هرکدام از این آسیابها دارای دو سنگ آسیاب است. آب مورد نیاز این آسیاب ها علاوه بر تونل دهانه شهر از تونل بلیتی نیز تأمین می شود.
محوطه شمالی که قدمت ساختمان های موجود در این محوطه نسبت به سایر ابنیه موجود در محوطه کمتر می باشد. در این محوطه علاوه بر آسیابهای خدایی، آسیاب رضا گلاب یا پنیری و آسیابهای رضوان، تأسیسات مربوط به کارخانه برق مستوفی که در سال 1332 ساخته شده است ، تلمبه خانه که آب مصرفی شهر را تأمین می کرده است.در انتهای ضلع شرقی و ساختمان تأسیسات بهداشتی قرار دارد. آب آسیاب های این محوطه از تونل سه کوره، و آب مورد نیاز کارخانه برق نیز از تونل دهانه شهر تأمین می شود.
محوطه غربی در این محوطه 21 آسیاب قرارداشته که آب مورد نیاز این آسیاب ها از تونل سه کوره تأمین می شده است راه ورود به محوطه غربی از طریق پلی موسوم به دوپلون می باشد. آسیاب های این محوطه در دو نوع شیبی و تنوره ای ساخته شده اند.علاوه بر آسیاب ها، کارخانه یخ جولازاده(1334) و یک تلمبه خانه آب نیز موجود است. در زیر پلکان موجود در محوطه غربی(این پلکان راه ارتباطی بافت قدیم شهر با محوطه غربی بوده است) و بر بام آسیاب موسوم به لوعلی ساختمانی با پلان مربع و سقف گنبدی شکل به سبک آتشکده ها قراردارد که به نمازخانه منسوب می باشد. در انتهای محوطه غربی اتاقک هایی صخره ای موسوم به سیکا قرار دارد. که راه ورود به این اتاقک ها از طریق پلکان هایی که در صخره تعبیه شده اند تأمین می شود.
کاربردهای محوطه آسیاب ها :
1-استفاده از نیروی پتانسیل آب برای چرخاندن آسیاب ها و خرد کردن گندم مورد نیاز شهروندان علاوه بر این در مکان کارخانه ارده کشی و برنج کوبی قرار داشته است.
2-بالا آوردن آب و هدایت آن به سمت زمینهای پایین دست شهر و باغهای اطراف با استفاده از کانا لهای موجود در بند گرگر.
3-این محوطه دارای کارکرد صنعتی و مرکز تولید صنایع دستی بوده است.
4-وجود پل بند گرگر در شمال محوطه آبشارها راه ارتباطی میان دزفول و جاده قدیم اهواز بوده است.
5-مهار کنترل حرکات و نوسانات حجم آب مورد نیاز از طریق ایجاد کانال با دهانه متفاوت و زدن دریچه در مسیر برای آبرسانی به شهر و تنظیم آب مورد نیاز آسیاب ها است.
6-وجود بند گرگر و محوطه عمیق آسیاب ها به عنوان یک دیواره تدافعی و نظامی در اطراف شهر قرار داشته و باعث یک نوع سد و مانع در مقابل بیگانگان که قصد تعرض به شهر راداشتند
7-وجود تونل های تهویه هوا در جوار صخره ای این محوطه که به خانه های مسکونی اطراف مرتبط بوده و در گرمای طاقت فرسای خوزستان هوای خنک و مطبوع به شبستان های خانه ها راه پیدا می کند.
آسیاب های موجود در محوطه دونوع می باشند: نوع قدیمی تر که در حال حاضر بلا استفاده هستند آسیاب های نوع شیبی می باشند. و آسیاب های تنوره ای.
در آسیاب نوع اول (شیبی) انرژی لازم برای گرداندن چرخهای آسیاب از طریق شیب تأمین می شود. به این صورت که آب توسط کانال هایی به درون یک محوطه که دارای شیب بسیار تندی می باشد سرازیر می شود. در قسمت انتهایی شیب پره های آسیاب قرار دارند که شدت جریان آب باعث چرخاندن پره های آسیاب می شود در این نوع آسیاب به دلیل اینکه دستک ها و شفت های آن به صورت افقی می باشد دارای استهلاک زیادی بوده و مقرون به صرفه نیست.در نتیجه آسیاب های فوق به نوع تنوره ای تبدیل شده است.
آسیاب تنوره ای در این نوع آسیاب ها آب از کانال با ارتفاع زیاد وارد حفره مدور می شود.و در انتهای حفره یک تونل به قطر 30 الی 40 سانتی متر قرار دارد که بعد از خارج شدن آب از حفره با فشار به پروانه های جون برخورد می کند و باعث چرخیدن جون می شود.( این نوع آسیاب ها در فصل پر آبی کارآیی چندانی ندارند چون آب بالا آمده و مانع کار می شود.)
کاربرد آسیاب ها :
کاربرد این آسیاب ها علاوه بر تولید آرد و گندم، آسیاب کردن زردچوبه،گچ، ارده و قند بوده است این کارها تقریباً در تمام آسیاب ها انجام می شده است به جز آسیاب کردن قند،که در آسیاب دو برادارن انجام می شده است، اما در این آسیاب ها علاوه بر آسیاب کردن عمل خرد کردن موادی مانند گندم(در زبان محلی: درشته) را نیز انجام می داده اند برای انجام چنین کاری می بایست فاصله بین دو سنگ آسیاب را از هم زیاد کرد بدین صورت که یک ریل وسط دو الوار قرار دارد که به وسیله یک تسمه به بالا کشیده می شود که این تسمه و الوار در نزدیکی سنگ آسیاب قرار دارد و نیزهنگامی که آسیابان در حال استراحت می باشد، برای جلوگیری از چرخیدن دو سنگ بر روی یکدیگر این تسمه را بالا می کشیدند. شافت که از الوار به سنگ متحرک متصل است سنگ متحرک را بالا نگه می دارد .
هر آسیاب از این قسمت ها تشکیل شده است: کانال سر آب، تنوره یا برج آب،سنگ های آسیاب، شفت فلزی در اصطلاح محلی(بَوَزن)،شفت چوبی یا (مَغْزیو)،پَر، شَفت فلزی نوک تیز یا بلهیشر، گلوله فلزی یا (رُو)،سِنرُو،سِنِر.
1-کانال سرآب: این کانال جهت انتقال آب ازرودخانه یا کانال مادر به تنوره آسیاب انجام وظیفه می نماید.تعبیه این کانال در تمام مجموعه آسیاب به صورت آشکار مشاهده می شود حتی در نوع شیبی طی مشاهدات میدانی و بررسی هایی که از این کانال ها به عمل آمد بیانگر استفاده از مصالحی مقاوم از جمله سنگ و ملات ساروج در اطراف و کف کانال می باشد. گاهی دیده شده که چندین آسیاب از یک کانال سرآب آبگیری می نمایند و در مواقع کم آبی جهت راه اندازی یک آسیاب تعدادی از کانال ها که تأمین کننده آب آسیاب ها می باشند، توسط دریچه های تنظیم مسدود شده تاآب موجود به یک آسیاب هدایت شود و بر عکس در مواقع پر آبی بعد از آب گیری کانال ها، آب اضافی توسط سرریزهایی که در کانال سرآب و کانال های دیگر جذب و در راه اندازی آسیاب دیگر مصرف می نمایند و بعد از آن توسط کانال های زیرگذر آب به رودخانه می ریزد در این مجموعه سعی شده از آبی که در کانال سرآب قرار می گیرد حداکثر استفاده برده شود.
2-تنوره یا برج آب محل تخلیه آب کانال سراب می باشد. این محل به صورت مخزن مدور شکل دارای ارتفاعات مختلف است. آب جمع شده درون تنوره از سوراخی که به قطر 30 الی 40سانتیمتر که درکف کانال قرار دارد خارج می شود.
3-سنگ های آسیاب: معدن این سنگ ها در استان لرستان می باشد.جنس این نوع سنگ ها از نوع لاشه قواره ای بسیار متراکم شده است.که با قرار گرفتن در کنار هم تشکیل سنگ آسیاب می دهند. سنگهای آسیاب خود دو قسمت است. سنگ آسیاب زیرین و سنگ آسیاب رویین، سنگ زیرین همیشه ثابت بوده و سنگ آسیاب رویین توسط نیرویی که آب به آنها انتقال می دهد به حرکت در می آید.
4-شفت فلزی در اصطلاح محلی بوزن: این شفت رابط بین شفت چوبی و تسمه پروانه و سنگ های آسیاب می باشد. نیرو توسط این شفت به سنگ ها انتقال داده می شود قطر این شفت فلزی 3 الی4 سانتی متر و طول آن 40 الی50 سانتی متر می باشد.
5-شفت چوبی یا مَغزیو: به عنوان ستون اصلی انتقال نیرو می باشد که شفت فلزی و پرها به آن متصل است.
6-پَر
7-شفت فلزی نک تیز یا بلهیشر: جهت اتصال بدنه اصلی شفت چوبی با سنرو انجام وظیفه می نمایند.
8-گلوله فلزی یا رُو: محلی است که همیشه بلهیشر در آن قرار می گیرد.
9-سِنرُو: جهت درگیر کردن دو عدد سنگ انجام وظیفه می کند. مثل کلاج ماشین سنرو در قالب بزرگ تری به عنوان سنِر قرار دارد.
کانال ها و تونل ها قسمت عمده فعالیت آسیاب ها بر عهده کانال ها و تونل های مجموعه بوده که وظیفه هدایت آب از پشت بند گرگر به محوطه را دارند تا بدین صورت آب از طریق کانال های فرعی به مصرف آسیاب ها برسد.
در مجموعه آبشارهای شوشتر سه تونل بزرگ آب بر موجود می باشد. هر سه تونل، آب نهر گرگر را از پشت بند گرگر به درون محوطه آبشارها هدایت می کنند و تعداد زیادی کانال فرعی از این تونل و کانال ها پس از ورود آب به محوطه آبشارها از آنها منشعب می شود که به مصارفی همچون گرداندن چرخ آسیابها و آبیاری اراضی پائین دست می رسند.
تونل بُلِیتی: از آنجایی که این تونل از زیر محوطه ای به نام بلیتی عبور می کند به تونل بُلِیتی معروف است. کار این تونل آب رسانی به آسیاب های شرقی محوطه آبشارها از طریق کانالهای فرعی و آبیاری اراضی پائین دست از طریق نرِها (از نظر لغوی کلمه نر از نهر گرفته شده و در اصطلاح تونل های فرعی کوچکی هستند که ابعاد آنها به اندازه ارتفاع قد و عرض شانه های یک انسان می باشد. نرها که معمولا از کانال ها و تونل ها منشعب می شوند برای آبیاری اراضی دوردست و آب رسانی به خانه ها به کار برده می شوند.) می باشد. ورودی این تونل در بالاترین ارتفاع از سطح آب رودخانه گرگر واقع شده است و در نهایت، ورودی آن از دو تونل دهانه شهر و سه کوره بالاترمی باشد و این اختلاف سطح باعث شده تا تونل بلیتی به عنوان سرریز دو تونل دیگر عمل کند و فقط در هنگام پرآبی رودخانه گرگر در این تونل آب جاری شود. از تونل بلیتی تعدادی کانال فرعی منشعب می شود که تعدادی ازآنها با مشخصات نِیر و جهت آبیاری اراضی پائین دست و آب رسانی به منازل استفاده می شده، که درحال حاضر تمامی این نیرها مسدود و فقط مسیر یکی از آنها باز می باشد. و تعداد دیگری از این کانال های فرعی برای گرداندن چرخ آسیاب های ضلع شرقی همانند آسیاب راتق و حاج مندل استفاده می شده اند. بزرگ ترین خروجی با نام طوف دیدی فقط در سه ماه پر بارندگی یعنی ماه های آذر، دی و بهمن جاری می شود و دیگر خروجی ها با نام های داراب خان و دو برادران در سایر ماه ها که تونل آب داشته باشد نیز جاری هستند. تونل بلیتی دارای 17 هواکش یا «سی سرا» است که در طی سال های اخیر بازگشایی شده اند.
کانال دهانه شهر: سطح کانال دهانه شهر از سطح تونل بلیتی پائین تر و از کانال سه کوره بالاتر می باشد. ورودی این کانال در قسمت شمال شرقی پل بند قرار دارد و به ضلع شرقی محوطه می رسد و آب تعدادی از آسیابهای ضلع شرقی همانند دهانه شهر و حاج مندل راتأمین می کند و سرریز آن از کانال های خروجی حاج مندل و دهانه شهر سرازیر می شود. این کانال ها تقریباً در تمام سال بدلیل سطح نسبتاً پائین دهانه شهر آب دارند. به جز روزهایی که سطح آب خیلی پایین باشد. مسیر این کانال نسبت به تونل بلیتی کوتاه تر و عرض آن 4متر می باشد.
کانال سه کوره: در اصطلاح محلی به راه های ارتباطی که بین شوادان های منازل مختلف وجود داشته و به عنوان عبور ومرور و ایجاد ارتباط زیرزمینی در فصل گرما بین همسایه ها به کار می رفته کوره گفته می شود. یکی از تونل های محوطه که از گوشه غربی پل بند گرگر شروع می شود تونل سه کوره است و به دلیل اینکه ورودی آن از سه قسمت تشکیل شده به سه کوره معروف شده است. ورودی این کانال در قسمت شمال غربی پل بند گرگر قراردارد و این کانال با عبور ازقسمت غربی پل بند به ضلع غربی محوطه می رسد که البته در مسیر حرکت خود در زیر پل بند کانال های انحرافی دارد، که آب را به قسمت شمالی محوطه هدایت می کنند، که این آب برای به کار انداختن آسیاب های شمالی استفاده می شود. به دلیل قرار گرفتن ورودی این کانال در پایین سطح رودخانه، در تمام ماه های سال درآن آب جاری می باشد. خروجی اصلی آن به لوفا (یا حجار) معروف می باشد.(در زبان محلی به آبی که با شدت حرکت کند و تولید موج کند لوف گفته می شود و لوفا در واقع جمع کلمه لوف می باشد). سایر کانال ها کار تأمین آب آسیاب های ضلع غربی را که تعداد آنها 20 عدد می باشد انجام می دهند.در مسیر این کانال هواکش های متعدد وجود داشته که امروزه به جز یکی از آنها که در شوادان خانه آقای شرافتمند قرار دارد سایر هواکش ها توسط اهالی مسدود شده اند.
پل های محوطه
در محوطه آسیاب ها دو پل به نسبت بزرگ قرار دارد. که اولی «پل بند گرگر» می باشد و پل دوم به نام پل «دو پولون» معروف است که راه ارتباطی با محوطه غربی می باشد.
1-پل دو پولون: دارای 2 دهانه نسبتاً بزرگ می باشد، که از سنگ و ملات ساروج ساخته شده است از زیر این پل آب تونل سه کوره می گذرد و به رود گرگر می ریزد. قدمت این پل را همزمان با قدمت آسیاب های محوطه تخمین زده اند و از سازه های آبی هخامنشی است.
2- پل بند گرگر: پل بند گرگر بر فراز رودخانه گرگر و در شمال محوطه آسیاب ها قرار دارد پیشینه ساخت این پل بند را مانند دیگر سازه های آبی منطقه مربوط به دوران ساسانی دانسته اند.
ورودی ها :
ورودی ها از اجزای اصلی مجموعه به شمار آمده که امکان ایجاد دسترسی به مجموعه را میسر می ساخته، با توجه به سطح پائین مجموعه آسیاب ها از زمین های اطراف، ایجاد دسترسی فقط بوسیله پلکان امکان پذیر بود.
مجموعه ورودی ها از سه ورودی اصلی شمالی، غربی و شرقی تشکیل شده است:
1- ورودی غربی(پلکان غربی): مشتمل بر 115 پله است که راه دسترسی بافت کهن و منازل اطراف با مجموعه است. با استفاده از این پلکان اهالی منطقه آب شرب مورد نیاز خود را بوسیله مشک تأمین می کرده اند. مشخصه این پلکان استفاده از عوارض طبیعی زمین می باشد. به طوری که عرض پلکان با توجه به عوارض زمین از 5/1 تا30/2 متر متغیر بوده است. همچنین در آن از قطعه سنگ هایی با ابعاد متغیرکه از جنس ماسه سنگ بوده استفاده شده و ملات به کار رفته در پلکان گل و یا مخلوط گل و آهک می باشد. به دلیل ساخت این پلکان بازیرسازی نامناسب بتدریج تخریب شده و بدین ترتیب در سال 1378 مرمت این پلکان آغاز و در نیمه اول سال 1381 به اتمام رسید. مصالح به کاررفته در مرمت آن عبارتند از سنگ تراش خورده و ملات ماسه و آهک و درصدی سیمان و همچنین کارهایی همانند بند کشی و زهکشی در زیر راه پله اجرا شده است.
2-ورودی شمالی(ورودی اصلی): پلکان اصلی در قسمت شمالی با حالتی شیب دار واقع شده است که در گذشته محل عبور احشام باربر بوده است. این پلکان ها از زیر ساباط ورودی ضابطون می گذرد(ضابطون به مأمورینی گفته می شد که از طرف حاکم شهر در زیر این ساباط می ایستادند و از صاحبان احشام باربر مالیات دریافت می کردند). یک شاخه پلکان از قسمت شرقی منشعب می شود که به سمت کارخانه برق هدایت می شود .«این پلکان که در سال 1332 درعرض 48 ساعت برای بازدید اختصاصی شاه از کارخانه برق ساخته شده است ، به پلکان شاهی معروف است.»
3-راه ارتباطی ضلع شرقی به بافت شهر: این مسیر که به صورت شیب بوده، بیشتر برای رفت و آمد احشام باربر برای حمل و نقل بار به آسیاب های ضلع شرقی مورد استفاده قرار می گرفته که به مرور زمان بر اثر خاکریزی های غیر مجاز به صورت شیب نامناسب در آمده است. در سال های اخیر شهرداری اقدام به ساخت یک سری پله های سیمانی کرده که در حال حاضر این پله ها تخریب شده اند و فقط چند عدد از آنها باقی مانده است.
علاوه بر پلکانهای نامبرده شده، آثار یک پلکان سیمانی در شیب غربی وجود دارد که گفته می شود این پلکان در سالهای اخیر توسط شهرداری ساخته شده است که به دلیل زیر سازی نامناسب تخریب شده است.
ساباط
ساباط، معبرهایی با پوشش طاق دار و تزئینات آجر کاری هستند. طبق لغت نامه دهخدا ساباط عبارت است از: پوشش رهگذر، پوشش بازار، سقف میان دو دیوار که زیر آن راه بود. همچنین راهی میان دو خانه که از آنجا از خانه ای به خانه دیگر عبور کنند در مجموعه آبشارها از دوران های گذشته دو ساباط موجود بوده:
ساباط ورودی معروف به ساباط ضابطون با عرض 4-5/3 متر و طول 8-7 متر. این ساباط در ابتدای مسیر ورودی به مجموعه واقع شده که ابتدای آن از جلوی امامزاده ماهرو شروع و در نیمه پله های ورودی به پایان می رسد. دیواره این ساباط، ضابطون نام داشت.مأمور دولت در این مکان می ایستاد و از افراد و احشامی که خارج می شدند مالیات و عوارض دریافت می کرد.ضابط به معنی نماینده است و این شخص نماینده خان و حاکم محل بود.
ساباطی که در ضلع غربی محوطه و بعد از دوپلون یعنی در محدوده آسیاب ها قرار داشته که گفته می شود این ساباط دارای یک ورودی ( دو خروجی) بوده است. این ساباط به عنوان استراحتگاه مراجعین به آسیاب ها استفاده می شده و همرمان با تخریب آسیاب ها در سال های اخیر از بین رفت.
سیکا
سیکا در انتهایی ترین قسمت ضلع غربی محوطه قرار دارد که ورودی آن باچند پله که در دل صخره کنده شده شروع می شود و بعد از عبور از پله ها به محوطه سیکا وارد می شویم که از دو قسمت مسقف و یک حوض هشت ضلعی با کانال ها و نهرهای کوچک تشکیل می شود.آب حوض از یک جوی که از دیواره سیکا خارج می شود و آب خود را از سه کانال دیگر می گیرد،تأمین می شود و این آب از طریق یک کانال کوچک به خارج از سیکا هدایت می شود و به درون رودخانه می ریزد.
محل سیکا ابتدا بصورت کانالی بود که آبی که ازسه کوره می آمده قسمتی از آن از این محل عبور می کرده است، بعدها در دوره قاجار یا پهلوی در زمان حکومت محتشم(از حکام محلی شوشتر) سدی در این مکان زده شد(سال 1351 توسط کارخانه یخ جولازاده تعمیر و مرمت شد) و جلوی آب گرفته شد و کانالی در کف زمین بصورت چشمه احداث شد. سیکا شباهت زیادی به عبادتگاه صابئین دارد. به طوری که آب از یک قسمت آمده و وارد یک هشت ضلعی گود (که محل غسل تعمید صابئین بود)شده و سپس از این هشت ضلعی وارد کانال و از آنجا وارد رودخانه می شود. در ضمن روبه روی این کانال یا چشمه مانند،فضایی خالی وجود دارد که به احتمال زیاد صابئین پرستش گاه یا معبد خود را متشکل از گل و نی به وجود می آورند. بنابراین احتمال زیاد وجود دارد که سیکا ابتدا محل عبادت صابئین شوشتر بوده و هنگامی که این افراد تحت فشار مسلمین از شوشتر به اهواز مهاجرت کردند، سیکا تبدیل به تفرج گاه عمومی و محل تفریح عوام شد. به طوری که برخی از اهالی شوشتر شب ها را در سیکا می خوابیدند تا اینکه کسی صبح این محل را اشغال نکند.
درمورد معنای سیکا نظرات متفاوت ارائه شده است: لغت نامه دهخدا سیکا را نوعی مرغابی یا نوعی درخت و قومی از هندوان دارای مذهب وشنو که شعبه ای از آیین بودایی است معرفی می کند.
به گفته پیشینیان هنگامی که انگلیسی ها برای کار به شوشتر آمدند،کارگران هندی را به خدمت می گرفتند و چون این کارگران از قوم سیکا بودند این منطقه بدین نام معروف شد.
برخی نیزمعتقدندکه سیکا یک اسم محلی است و تلفظ آن ابتدا به صورت سنگ ها بوده و تغییر شکل یافته به صورت سیکا در آمده است به طوری که بناهای سنگی نیز به سیکا معروف می باشند.
مصالح به کار رفته در بافت قدیم شوشتر و به طور کلی در مجموعه آبشارها عبارتند ازخاک رس ،آهک، آجرخشتی چهارگوش، ساروج، ملات حرامزاده (یا باتارد)، ملات کاه گل، گچ و خاک، آجر خشتی و سنگ شهری. ملات ساروج یکی از کهن ترین ملات های عهد باستان می باشد. که در تمام مناطق مورد استفاده قرار می گرفته است. موارد استفاده این ملات بیشتر در محل هایی می باشد که در معرض رطوبت و یا آب می باشند و یا در محل هایی که نیاز به استحکام خاص می باشد مواد تشکیل دهنده این ملات آهک شیره شده، خاکستر تهیه شده از فضولات گوسفندان را شامل می شود.
آسیاب های مرمت شده در محوطه:
آسیاب حاج مندل: این آسیاب در دوره قاجار مرمت شده بود و در سال های اخیر نیز به طور کامل مرمت شده است.
آسیاب راتق: این آسیاب در محوطه شرقی واقع شده است. سقف این آسیاب به طور کامل مرمت شده است .
آسیاب دهانه شهر: این آسیاب بر بالای دهانة اصلی تونل دهانه شهر در قسمت شرقی محوطه قرار دارد. آسیاب مزبور دارای دو ورودی می باشد که طاق های آن به شیوه ضربی ساخته شده است.
آسیاب دو برادران: این آسیاب انتهایی ترین آسیاب محوطه شرقی می باشد و کاملترین از نوع مرمتی می باشد.
آسیاب رضاگلاب(پنیری): این آسیاب در محوطه شمالی قرار دارد. این آسیاب اخیراً مرمت و بازسازی شده و به طور کامل راه اندازی شده است.
آسیاب های خدایی: این آسیاب در محوطه شمالی جنب کارخانه برق قرار دارد. در سال های اخیر مرمت و راه اندازی شده است.
آسیاب لوعلی: این آسیاب در محوطه غربی در زیر نمازخانه و پلکان محوطه غربی قراردارد. در حال حاضر این آسیاب مرمت و بازسازی شده و ازآن به عنوان کارگاه بافندگی استفاده می شود.
از کشور ایران تاکنون تخت جمشید، میدان امام اصفهان، پاسارگاد، چغازنبیل، گنبد سلطانیه،تخت سلیمان وارگ بم ،منظر فرهنگی سنگ نبشته بیستون،مجموعه کلیسای تاریخی قره کلیسا ومجموعه سازه های تاریخی آبی شوشتر در فهرست آثار جهانی یونسکو به ثبت رسیده اند.
جشن ثبت مجموعه سازه های آبی تاریخی شوشتر با حضور رییس جمهور دراین شهرستان برگزار می شود.[/JUSTIFY]
[JUSTIFY]مجموعه سازه های آبی شوشتر در استان خوزستان شامل ده‌ها آسیاب است که بزرگ‌ترین مجموعه صنعتی تا پیش از انقلاب صنعتی به شمار می‌رود. استفاده از آب براساس شرایط اقلیمی با ایجاد شبکه‌های زیرزمینی زیر شهرکهن شوشتر، یکی از هوشمندانه‌ترین شکل‌های معماری شهری آبی را بروز داده است.
سازه های آبی شوشتر به عنوان یک منظومه آبی که همگی مرتبط به هم هستند و همچنین به عنوان یک مجموعه و طراحـی برای آمایش سـرزمین در ابعاد گسترده که انواع بناها و سازه های آبی را شامل می شود .
پیشینه ساخت آسیاب ها وتونل های این محوطه به دوره هخامنشی باز می گردد. ساختمان آسیاب های موجود در محوطه قبل از سیل سال1342 اکثراً مربوط به دوره صفوی بوده که در اثر سیل ویران شده است، پی ساختمان آسیاب های مزبور نیز مربوط به دوره ساسانی می باشد که در دوره قاجار مرمت و بازسازی شده است. راه ورود به این محوطه از طریق ساباط شیب داری از کنار بقعه سید محمد ماهرو می باشد سطح این ساباط 3 متر از سطح خیابان پایین تر می باشد. راه ورودی شمالی به محوطه آسیاب ها توسط دو دسته پلکان تأمین می شود. 1-پلکان شرقی که معروف به پلکان شاهی است. در سال 1332 برای بازدید شاه و افتتاح کارخانه برق مستوفی ساخته شده است. پلکان دوم که در حال حاضر ورودی اصلی به شمار می رود در گذشته محل ورود احشام به این محوطه بوده است. در کنار این پلکان ایوان بلندی قراردارد که ظاهراً در گذشته برای استراحت آسیابان ها ساخته شده. این ایوان در حال حاضر به عنوان دفاتر کارگاهی مورد استفاده قرار می گیرد. این پلکان در انتها به محوطه غربی آسیاب ها وارد می شود.
ساختمان های موجود در محوطه به سه قسمت تقسیم می شود:
محوطه شرقی که شامل ده آسیاب بوده ومهمترین آنها عبارتند از: آسیاب دو برادران، داراب خان، حاج مندل، راتق، دهانه شهر. هرکدام از این آسیابها دارای دو سنگ آسیاب است. آب مورد نیاز این آسیاب ها علاوه بر تونل دهانه شهر از تونل بلیتی نیز تأمین می شود.
محوطه شمالی که قدمت ساختمان های موجود در این محوطه نسبت به سایر ابنیه موجود در محوطه کمتر می باشد. در این محوطه علاوه بر آسیابهای خدایی، آسیاب رضا گلاب یا پنیری و آسیابهای رضوان، تأسیسات مربوط به کارخانه برق مستوفی که در سال 1332 ساخته شده است ، تلمبه خانه که آب مصرفی شهر را تأمین می کرده است.در انتهای ضلع شرقی و ساختمان تأسیسات بهداشتی قرار دارد. آب آسیاب های این محوطه از تونل سه کوره، و آب مورد نیاز کارخانه برق نیز از تونل دهانه شهر تأمین می شود.
محوطه غربی در این محوطه 21 آسیاب قرارداشته که آب مورد نیاز این آسیاب ها از تونل سه کوره تأمین می شده است راه ورود به محوطه غربی از طریق پلی موسوم به دوپلون می باشد. آسیاب های این محوطه در دو نوع شیبی و تنوره ای ساخته شده اند.علاوه بر آسیاب ها، کارخانه یخ جولازاده(1334) و یک تلمبه خانه آب نیز موجود است. در زیر پلکان موجود در محوطه غربی(این پلکان راه ارتباطی بافت قدیم شهر با محوطه غربی بوده است) و بر بام آسیاب موسوم به لوعلی ساختمانی با پلان مربع و سقف گنبدی شکل به سبک آتشکده ها قراردارد که به نمازخانه منسوب می باشد. در انتهای محوطه غربی اتاقک هایی صخره ای موسوم به سیکا قرار دارد. که راه ورود به این اتاقک ها از طریق پلکان هایی که در صخره تعبیه شده اند تأمین می شود.
کاربردهای محوطه آسیاب ها :
1-استفاده از نیروی پتانسیل آب برای چرخاندن آسیاب ها و خرد کردن گندم مورد نیاز شهروندان علاوه بر این در مکان کارخانه ارده کشی و برنج کوبی قرار داشته است.
2-بالا آوردن آب و هدایت آن به سمت زمینهای پایین دست شهر و باغهای اطراف با استفاده از کانا لهای موجود در بند گرگر.
3-این محوطه دارای کارکرد صنعتی و مرکز تولید صنایع دستی بوده است.
4-وجود پل بند گرگر در شمال محوطه آبشارها راه ارتباطی میان دزفول و جاده قدیم اهواز بوده است.
5-مهار کنترل حرکات و نوسانات حجم آب مورد نیاز از طریق ایجاد کانال با دهانه متفاوت و زدن دریچه در مسیر برای آبرسانی به شهر و تنظیم آب مورد نیاز آسیاب ها است.
6-وجود بند گرگر و محوطه عمیق آسیاب ها به عنوان یک دیواره تدافعی و نظامی در اطراف شهر قرار داشته و باعث یک نوع سد و مانع در مقابل بیگانگان که قصد تعرض به شهر راداشتند
7-وجود تونل های تهویه هوا در جوار صخره ای این محوطه که به خانه های مسکونی اطراف مرتبط بوده و در گرمای طاقت فرسای خوزستان هوای خنک و مطبوع به شبستان های خانه ها راه پیدا می کند.
آسیاب های موجود در محوطه دونوع می باشند: نوع قدیمی تر که در حال حاضر بلا استفاده هستند آسیاب های نوع شیبی می باشند. و آسیاب های تنوره ای.
در آسیاب نوع اول (شیبی) انرژی لازم برای گرداندن چرخهای آسیاب از طریق شیب تأمین می شود. به این صورت که آب توسط کانال هایی به درون یک محوطه که دارای شیب بسیار تندی می باشد سرازیر می شود. در قسمت انتهایی شیب پره های آسیاب قرار دارند که شدت جریان آب باعث چرخاندن پره های آسیاب می شود در این نوع آسیاب به دلیل اینکه دستک ها و شفت های آن به صورت افقی می باشد دارای استهلاک زیادی بوده و مقرون به صرفه نیست.در نتیجه آسیاب های فوق به نوع تنوره ای تبدیل شده است.
آسیاب تنوره ای در این نوع آسیاب ها آب از کانال با ارتفاع زیاد وارد حفره مدور می شود.و در انتهای حفره یک تونل به قطر 30 الی 40 سانتی متر قرار دارد که بعد از خارج شدن آب از حفره با فشار به پروانه های جون برخورد می کند و باعث چرخیدن جون می شود.( این نوع آسیاب ها در فصل پر آبی کارآیی چندانی ندارند چون آب بالا آمده و مانع کار می شود.)
کاربرد آسیاب ها :
کاربرد این آسیاب ها علاوه بر تولید آرد و گندم، آسیاب کردن زردچوبه،گچ، ارده و قند بوده است این کارها تقریباً در تمام آسیاب ها انجام می شده است به جز آسیاب کردن قند،که در آسیاب دو برادارن انجام می شده است، اما در این آسیاب ها علاوه بر آسیاب کردن عمل خرد کردن موادی مانند گندم(در زبان محلی: درشته) را نیز انجام می داده اند برای انجام چنین کاری می بایست فاصله بین دو سنگ آسیاب را از هم زیاد کرد بدین صورت که یک ریل وسط دو الوار قرار دارد که به وسیله یک تسمه به بالا کشیده می شود که این تسمه و الوار در نزدیکی سنگ آسیاب قرار دارد و نیزهنگامی که آسیابان در حال استراحت می باشد، برای جلوگیری از چرخیدن دو سنگ بر روی یکدیگر این تسمه را بالا می کشیدند. شافت که از الوار به سنگ متحرک متصل است سنگ متحرک را بالا نگه می دارد .
هر آسیاب از این قسمت ها تشکیل شده است: کانال سر آب، تنوره یا برج آب،سنگ های آسیاب، شفت فلزی در اصطلاح محلی(بَوَزن)،شفت چوبی یا (مَغْزیو)،پَر، شَفت فلزی نوک تیز یا بلهیشر، گلوله فلزی یا (رُو)،سِنرُو،سِنِر.
1-کانال سرآب: این کانال جهت انتقال آب ازرودخانه یا کانال مادر به تنوره آسیاب انجام وظیفه می نماید.تعبیه این کانال در تمام مجموعه آسیاب به صورت آشکار مشاهده می شود حتی در نوع شیبی طی مشاهدات میدانی و بررسی هایی که از این کانال ها به عمل آمد بیانگر استفاده از مصالحی مقاوم از جمله سنگ و ملات ساروج در اطراف و کف کانال می باشد. گاهی دیده شده که چندین آسیاب از یک کانال سرآب آبگیری می نمایند و در مواقع کم آبی جهت راه اندازی یک آسیاب تعدادی از کانال ها که تأمین کننده آب آسیاب ها می باشند، توسط دریچه های تنظیم مسدود شده تاآب موجود به یک آسیاب هدایت شود و بر عکس در مواقع پر آبی بعد از آب گیری کانال ها، آب اضافی توسط سرریزهایی که در کانال سرآب و کانال های دیگر جذب و در راه اندازی آسیاب دیگر مصرف می نمایند و بعد از آن توسط کانال های زیرگذر آب به رودخانه می ریزد در این مجموعه سعی شده از آبی که در کانال سرآب قرار می گیرد حداکثر استفاده برده شود.
2-تنوره یا برج آب محل تخلیه آب کانال سراب می باشد. این محل به صورت مخزن مدور شکل دارای ارتفاعات مختلف است. آب جمع شده درون تنوره از سوراخی که به قطر 30 الی 40سانتیمتر که درکف کانال قرار دارد خارج می شود.
3-سنگ های آسیاب: معدن این سنگ ها در استان لرستان می باشد.جنس این نوع سنگ ها از نوع لاشه قواره ای بسیار متراکم شده است.که با قرار گرفتن در کنار هم تشکیل سنگ آسیاب می دهند. سنگهای آسیاب خود دو قسمت است. سنگ آسیاب زیرین و سنگ آسیاب رویین، سنگ زیرین همیشه ثابت بوده و سنگ آسیاب رویین توسط نیرویی که آب به آنها انتقال می دهد به حرکت در می آید.
4-شفت فلزی در اصطلاح محلی بوزن: این شفت رابط بین شفت چوبی و تسمه پروانه و سنگ های آسیاب می باشد. نیرو توسط این شفت به سنگ ها انتقال داده می شود قطر این شفت فلزی 3 الی4 سانتی متر و طول آن 40 الی50 سانتی متر می باشد.
5-شفت چوبی یا مَغزیو: به عنوان ستون اصلی انتقال نیرو می باشد که شفت فلزی و پرها به آن متصل است.
6-پَر
7-شفت فلزی نک تیز یا بلهیشر: جهت اتصال بدنه اصلی شفت چوبی با سنرو انجام وظیفه می نمایند.
8-گلوله فلزی یا رُو: محلی است که همیشه بلهیشر در آن قرار می گیرد.
9-سِنرُو: جهت درگیر کردن دو عدد سنگ انجام وظیفه می کند. مثل کلاج ماشین سنرو در قالب بزرگ تری به عنوان سنِر قرار دارد.
کانال ها و تونل ها قسمت عمده فعالیت آسیاب ها بر عهده کانال ها و تونل های مجموعه بوده که وظیفه هدایت آب از پشت بند گرگر به محوطه را دارند تا بدین صورت آب از طریق کانال های فرعی به مصرف آسیاب ها برسد.
در مجموعه آبشارهای شوشتر سه تونل بزرگ آب بر موجود می باشد. هر سه تونل، آب نهر گرگر را از پشت بند گرگر به درون محوطه آبشارها هدایت می کنند و تعداد زیادی کانال فرعی از این تونل و کانال ها پس از ورود آب به محوطه آبشارها از آنها منشعب می شود که به مصارفی همچون گرداندن چرخ آسیابها و آبیاری اراضی پائین دست می رسند.
تونل بُلِیتی: از آنجایی که این تونل از زیر محوطه ای به نام بلیتی عبور می کند به تونل بُلِیتی معروف است. کار این تونل آب رسانی به آسیاب های شرقی محوطه آبشارها از طریق کانالهای فرعی و آبیاری اراضی پائین دست از طریق نرِها (از نظر لغوی کلمه نر از نهر گرفته شده و در اصطلاح تونل های فرعی کوچکی هستند که ابعاد آنها به اندازه ارتفاع قد و عرض شانه های یک انسان می باشد. نرها که معمولا از کانال ها و تونل ها منشعب می شوند برای آبیاری اراضی دوردست و آب رسانی به خانه ها به کار برده می شوند.) می باشد. ورودی این تونل در بالاترین ارتفاع از سطح آب رودخانه گرگر واقع شده است و در نهایت، ورودی آن از دو تونل دهانه شهر و سه کوره بالاترمی باشد و این اختلاف سطح باعث شده تا تونل بلیتی به عنوان سرریز دو تونل دیگر عمل کند و فقط در هنگام پرآبی رودخانه گرگر در این تونل آب جاری شود. از تونل بلیتی تعدادی کانال فرعی منشعب می شود که تعدادی ازآنها با مشخصات نِیر و جهت آبیاری اراضی پائین دست و آب رسانی به منازل استفاده می شده، که درحال حاضر تمامی این نیرها مسدود و فقط مسیر یکی از آنها باز می باشد. و تعداد دیگری از این کانال های فرعی برای گرداندن چرخ آسیاب های ضلع شرقی همانند آسیاب راتق و حاج مندل استفاده می شده اند. بزرگ ترین خروجی با نام طوف دیدی فقط در سه ماه پر بارندگی یعنی ماه های آذر، دی و بهمن جاری می شود و دیگر خروجی ها با نام های داراب خان و دو برادران در سایر ماه ها که تونل آب داشته باشد نیز جاری هستند. تونل بلیتی دارای 17 هواکش یا «سی سرا» است که در طی سال های اخیر بازگشایی شده اند.
کانال دهانه شهر: سطح کانال دهانه شهر از سطح تونل بلیتی پائین تر و از کانال سه کوره بالاتر می باشد. ورودی این کانال در قسمت شمال شرقی پل بند قرار دارد و به ضلع شرقی محوطه می رسد و آب تعدادی از آسیابهای ضلع شرقی همانند دهانه شهر و حاج مندل راتأمین می کند و سرریز آن از کانال های خروجی حاج مندل و دهانه شهر سرازیر می شود. این کانال ها تقریباً در تمام سال بدلیل سطح نسبتاً پائین دهانه شهر آب دارند. به جز روزهایی که سطح آب خیلی پایین باشد. مسیر این کانال نسبت به تونل بلیتی کوتاه تر و عرض آن 4متر می باشد.
کانال سه کوره: در اصطلاح محلی به راه های ارتباطی که بین شوادان های منازل مختلف وجود داشته و به عنوان عبور ومرور و ایجاد ارتباط زیرزمینی در فصل گرما بین همسایه ها به کار می رفته کوره گفته می شود. یکی از تونل های محوطه که از گوشه غربی پل بند گرگر شروع می شود تونل سه کوره است و به دلیل اینکه ورودی آن از سه قسمت تشکیل شده به سه کوره معروف شده است. ورودی این کانال در قسمت شمال غربی پل بند گرگر قراردارد و این کانال با عبور ازقسمت غربی پل بند به ضلع غربی محوطه می رسد که البته در مسیر حرکت خود در زیر پل بند کانال های انحرافی دارد، که آب را به قسمت شمالی محوطه هدایت می کنند، که این آب برای به کار انداختن آسیاب های شمالی استفاده می شود. به دلیل قرار گرفتن ورودی این کانال در پایین سطح رودخانه، در تمام ماه های سال درآن آب جاری می باشد. خروجی اصلی آن به لوفا (یا حجار) معروف می باشد.(در زبان محلی به آبی که با شدت حرکت کند و تولید موج کند لوف گفته می شود و لوفا در واقع جمع کلمه لوف می باشد). سایر کانال ها کار تأمین آب آسیاب های ضلع غربی را که تعداد آنها 20 عدد می باشد انجام می دهند.در مسیر این کانال هواکش های متعدد وجود داشته که امروزه به جز یکی از آنها که در شوادان خانه آقای شرافتمند قرار دارد سایر هواکش ها توسط اهالی مسدود شده اند.
پل های محوطه
در محوطه آسیاب ها دو پل به نسبت بزرگ قرار دارد. که اولی «پل بند گرگر» می باشد و پل دوم به نام پل «دو پولون» معروف است که راه ارتباطی با محوطه غربی می باشد.
1-پل دو پولون: دارای 2 دهانه نسبتاً بزرگ می باشد، که از سنگ و ملات ساروج ساخته شده است از زیر این پل آب تونل سه کوره می گذرد و به رود گرگر می ریزد. قدمت این پل را همزمان با قدمت آسیاب های محوطه تخمین زده اند و از سازه های آبی هخامنشی است.
2- پل بند گرگر: پل بند گرگر بر فراز رودخانه گرگر و در شمال محوطه آسیاب ها قرار دارد پیشینه ساخت این پل بند را مانند دیگر سازه های آبی منطقه مربوط به دوران ساسانی دانسته اند.
ورودی ها :
ورودی ها از اجزای اصلی مجموعه به شمار آمده که امکان ایجاد دسترسی به مجموعه را میسر می ساخته، با توجه به سطح پائین مجموعه آسیاب ها از زمین های اطراف، ایجاد دسترسی فقط بوسیله پلکان امکان پذیر بود.
مجموعه ورودی ها از سه ورودی اصلی شمالی، غربی و شرقی تشکیل شده است:
1- ورودی غربی(پلکان غربی): مشتمل بر 115 پله است که راه دسترسی بافت کهن و منازل اطراف با مجموعه است. با استفاده از این پلکان اهالی منطقه آب شرب مورد نیاز خود را بوسیله مشک تأمین می کرده اند. مشخصه این پلکان استفاده از عوارض طبیعی زمین می باشد. به طوری که عرض پلکان با توجه به عوارض زمین از 5/1 تا30/2 متر متغیر بوده است. همچنین در آن از قطعه سنگ هایی با ابعاد متغیرکه از جنس ماسه سنگ بوده استفاده شده و ملات به کار رفته در پلکان گل و یا مخلوط گل و آهک می باشد. به دلیل ساخت این پلکان بازیرسازی نامناسب بتدریج تخریب شده و بدین ترتیب در سال 1378 مرمت این پلکان آغاز و در نیمه اول سال 1381 به اتمام رسید. مصالح به کاررفته در مرمت آن عبارتند از سنگ تراش خورده و ملات ماسه و آهک و درصدی سیمان و همچنین کارهایی همانند بند کشی و زهکشی در زیر راه پله اجرا شده است.
2-ورودی شمالی(ورودی اصلی): پلکان اصلی در قسمت شمالی با حالتی شیب دار واقع شده است که در گذشته محل عبور احشام باربر بوده است. این پلکان ها از زیر ساباط ورودی ضابطون می گذرد(ضابطون به مأمورینی گفته می شد که از طرف حاکم شهر در زیر این ساباط می ایستادند و از صاحبان احشام باربر مالیات دریافت می کردند). یک شاخه پلکان از قسمت شرقی منشعب می شود که به سمت کارخانه برق هدایت می شود .«این پلکان که در سال 1332 درعرض 48 ساعت برای بازدید اختصاصی شاه از کارخانه برق ساخته شده است ، به پلکان شاهی معروف است.»
3-راه ارتباطی ضلع شرقی به بافت شهر: این مسیر که به صورت شیب بوده، بیشتر برای رفت و آمد احشام باربر برای حمل و نقل بار به آسیاب های ضلع شرقی مورد استفاده قرار می گرفته که به مرور زمان بر اثر خاکریزی های غیر مجاز به صورت شیب نامناسب در آمده است. در سال های اخیر شهرداری اقدام به ساخت یک سری پله های سیمانی کرده که در حال حاضر این پله ها تخریب شده اند و فقط چند عدد از آنها باقی مانده است.
علاوه بر پلکانهای نامبرده شده، آثار یک پلکان سیمانی در شیب غربی وجود دارد که گفته می شود این پلکان در سالهای اخیر توسط شهرداری ساخته شده است که به دلیل زیر سازی نامناسب تخریب شده است.
ساباط
ساباط، معبرهایی با پوشش طاق دار و تزئینات آجر کاری هستند. طبق لغت نامه دهخدا ساباط عبارت است از: پوشش رهگذر، پوشش بازار، سقف میان دو دیوار که زیر آن راه بود. همچنین راهی میان دو خانه که از آنجا از خانه ای به خانه دیگر عبور کنند در مجموعه آبشارها از دوران های گذشته دو ساباط موجود بوده:
ساباط ورودی معروف به ساباط ضابطون با عرض 4-5/3 متر و طول 8-7 متر. این ساباط در ابتدای مسیر ورودی به مجموعه واقع شده که ابتدای آن از جلوی امامزاده ماهرو شروع و در نیمه پله های ورودی به پایان می رسد. دیواره این ساباط، ضابطون نام داشت.مأمور دولت در این مکان می ایستاد و از افراد و احشامی که خارج می شدند مالیات و عوارض دریافت می کرد.ضابط به معنی نماینده است و این شخص نماینده خان و حاکم محل بود.
ساباطی که در ضلع غربی محوطه و بعد از دوپلون یعنی در محدوده آسیاب ها قرار داشته که گفته می شود این ساباط دارای یک ورودی ( دو خروجی) بوده است. این ساباط به عنوان استراحتگاه مراجعین به آسیاب ها استفاده می شده و همرمان با تخریب آسیاب ها در سال های اخیر از بین رفت.
سیکا
سیکا در انتهایی ترین قسمت ضلع غربی محوطه قرار دارد که ورودی آن باچند پله که در دل صخره کنده شده شروع می شود و بعد از عبور از پله ها به محوطه سیکا وارد می شویم که از دو قسمت مسقف و یک حوض هشت ضلعی با کانال ها و نهرهای کوچک تشکیل می شود.آب حوض از یک جوی که از دیواره سیکا خارج می شود و آب خود را از سه کانال دیگر می گیرد،تأمین می شود و این آب از طریق یک کانال کوچک به خارج از سیکا هدایت می شود و به درون رودخانه می ریزد.
محل سیکا ابتدا بصورت کانالی بود که آبی که ازسه کوره می آمده قسمتی از آن از این محل عبور می کرده است، بعدها در دوره قاجار یا پهلوی در زمان حکومت محتشم(از حکام محلی شوشتر) سدی در این مکان زده شد(سال 1351 توسط کارخانه یخ جولازاده تعمیر و مرمت شد) و جلوی آب گرفته شد و کانالی در کف زمین بصورت چشمه احداث شد. سیکا شباهت زیادی به عبادتگاه صابئین دارد. به طوری که آب از یک قسمت آمده و وارد یک هشت ضلعی گود (که محل غسل تعمید صابئین بود)شده و سپس از این هشت ضلعی وارد کانال و از آنجا وارد رودخانه می شود. در ضمن روبه روی این کانال یا چشمه مانند،فضایی خالی وجود دارد که به احتمال زیاد صابئین پرستش گاه یا معبد خود را متشکل از گل و نی به وجود می آورند. بنابراین احتمال زیاد وجود دارد که سیکا ابتدا محل عبادت صابئین شوشتر بوده و هنگامی که این افراد تحت فشار مسلمین از شوشتر به اهواز مهاجرت کردند، سیکا تبدیل به تفرج گاه عمومی و محل تفریح عوام شد. به طوری که برخی از اهالی شوشتر شب ها را در سیکا می خوابیدند تا اینکه کسی صبح این محل را اشغال نکند.
درمورد معنای سیکا نظرات متفاوت ارائه شده است: لغت نامه دهخدا سیکا را نوعی مرغابی یا نوعی درخت و قومی از هندوان دارای مذهب وشنو که شعبه ای از آیین بودایی است معرفی می کند.
به گفته پیشینیان هنگامی که انگلیسی ها برای کار به شوشتر آمدند،کارگران هندی را به خدمت می گرفتند و چون این کارگران از قوم سیکا بودند این منطقه بدین نام معروف شد.
برخی نیزمعتقدندکه سیکا یک اسم محلی است و تلفظ آن ابتدا به صورت سنگ ها بوده و تغییر شکل یافته به صورت سیکا در آمده است به طوری که بناهای سنگی نیز به سیکا معروف می باشند.
مصالح به کار رفته در بافت قدیم شوشتر و به طور کلی در مجموعه آبشارها عبارتند ازخاک رس ،آهک، آجرخشتی چهارگوش، ساروج، ملات حرامزاده (یا باتارد)، ملات کاه گل، گچ و خاک، آجر خشتی و سنگ شهری. ملات ساروج یکی از کهن ترین ملات های عهد باستان می باشد. که در تمام مناطق مورد استفاده قرار می گرفته است. موارد استفاده این ملات بیشتر در محل هایی می باشد که در معرض رطوبت و یا آب می باشند و یا در محل هایی که نیاز به استحکام خاص می باشد مواد تشکیل دهنده این ملات آهک شیره شده، خاکستر تهیه شده از فضولات گوسفندان را شامل می شود.
آسیاب های مرمت شده در محوطه:
آسیاب حاج مندل: این آسیاب در دوره قاجار مرمت شده بود و در سال های اخیر نیز به طور کامل مرمت شده است.
آسیاب راتق: این آسیاب در محوطه شرقی واقع شده است. سقف این آسیاب به طور کامل مرمت شده است .
آسیاب دهانه شهر: این آسیاب بر بالای دهانة اصلی تونل دهانه شهر در قسمت شرقی محوطه قرار دارد. آسیاب مزبور دارای دو ورودی می باشد که طاق های آن به شیوه ضربی ساخته شده است.
آسیاب دو برادران: این آسیاب انتهایی ترین آسیاب محوطه شرقی می باشد و کاملترین از نوع مرمتی می باشد.
آسیاب رضاگلاب(پنیری): این آسیاب در محوطه شمالی قرار دارد. این آسیاب اخیراً مرمت و بازسازی شده و به طور کامل راه اندازی شده است.
آسیاب های خدایی: این آسیاب در محوطه شمالی جنب کارخانه برق قرار دارد. در سال های اخیر مرمت و راه اندازی شده است.
آسیاب لوعلی: این آسیاب در محوطه غربی در زیر نمازخانه و پلکان محوطه غربی قراردارد. در حال حاضر این آسیاب مرمت و بازسازی شده و ازآن به عنوان کارگاه بافندگی استفاده می شود.
از کشور ایران تاکنون تخت جمشید، میدان امام اصفهان، پاسارگاد، چغازنبیل، گنبد سلطانیه،تخت سلیمان وارگ بم ،منظر فرهنگی سنگ نبشته بیستون،مجموعه کلیسای تاریخی قره کلیسا ومجموعه سازه های تاریخی آبی شوشتر در فهرست آثار جهانی یونسکو به ثبت رسیده اند.
جشن ثبت مجموعه سازه های آبی تاریخی شوشتر با حضور رییس جمهور دراین شهرستان برگزار می شود.[/JUSTIFY]