سالروز تولد دانشمند بزرگ ، حکيم اسماعيل جرجانی – روز آزمايشگ

[majid8890]

سالروز تولد دانشمند بزرگ ، حکيم اسماعيل جرجانی – روز آزمايشگاه- بر سپيدجامگان عرصه پژوهش و آزمايشگاه مبارک باد
نام‌ : معروف‌ به‌ ابوالفضائل‌ سيداسماعيل‌ جرجانی
ولادت‌: ( به‌ سال‌ 434 ه . ق‌ ) در جرجان‌ يا گرگان
وفات‌: به‌ سال‌ 531 هجری‌ در مرو
تاليفات : کتاب‌ " خفی‌ علائی " (خلاصه ذخيره‌ خوارزمشاهی) ، ‌ کتاب‌ "الردعلی‌ الفلاسفه‌ " ، کـتاب " اليوم‌ والليله "‌ ، ‌کتاب زبد الطب‌ ( در کتابخانه‌ ملی‌ پاريس‌) ، کتاب " ط‌ب‌ الملوکی" ، کتاب " الاغراض‌ الط‌بيعه‌" ، کتاب " مباحث‌ العلائيه" ، ‌ کتاب "ذخيره‌ خوارزمشاهی"‌ و رساله‌هايی‌ در منطق‌ ارسطويی به نامهای رساله فی‌ القياس و ديگری‌ رساله فی‌ التحليل ، رساله‌ متنبهه
سيد اسماعيل‌ جرجانی‌ در نيمه‌ دوم‌ قرن‌ پنجم‌ و نيمه‌ اول‌ قرن‌ ششم‌ هجری‌ قمری‌ می‌زيسته‌ است‌، يعنی‌ تماماً در دوره‌ای‌ که‌ ايران‌ شرقی‌ زير سلط‌ه‌ سلسله‌ نيرومند تازه‌ به‌ قدرت‌ رسيده‌ ترکان‌ سلجوقی‌ بود. وی‌ از خانواده‌‌ سادات‌ حسينی‌ بود که‌ از اصفهان‌ به‌ گرگان‌ کوچ کرده‌ بودند . گفته‌اند که‌ خانواده‌اش‌ با بزرگان‌ سلسله‌ آل‌ زيار روابط‌ نزديک‌ داشته‌اند. جرجانی‌ در اوايل‌ جوانی‌ به‌ نيشابور، که‌ مرکز خراسان‌ بود، رفت‌. نيشابور گذشته‌ از آنکه‌ منزلگاه‌ طغرل‌ سلجوقی‌ و پايگاه‌ او برای‌ تاخت‌ و تازهايش‌ به‌ غرب‌ ايران‌ بود، مرکز عمده‌ فرهنگی‌ آن‌ زمان‌ به‌ شمار می‌رفت‌. جرجانی‌ برای‌ تحصيل‌ علم‌ و مخصوصا فراگرفتن‌ حديث‌ به‌ نيشابور رفت‌ که‌ در آن‌ سالها محدث‌ و عارف‌ بزرگ‌ زمان‌، ابوالقاسم‌ قشيری‌ (673 تا 564 ه . ق‌) در آن‌ شهر، خلق‌ و خواص‌ را به‌ فراخور حال‌ ارشاد می‌کرد. در مورد آموزش‌ پزشکی‌، وی‌ در مجالس‌ درس‌ ابن‌ ابی‌ صادق‌ النيسابوری‌ شرکت‌ می‌کرد. جرجانی‌ از ط‌ريق‌ همين‌ ابن‌ ابی‌ صادق ‌ با ط‌ب‌ جالينوسی‌ آشنايی ‌ يافت‌. ناگفته‌ نگذاريم‌ که‌ تعلق‌ ابن‌ ابی‌ صادق‌ به‌ مکتب‌ جالينوس‌ بسيار ژرف‌ و گسترده‌ بوده‌ است‌. احتمال‌ دارد که‌ جرجانی‌ در مجالس‌ درس‌ احمد فرخ‌ هم‌ شرکت‌ می‌کرده‌ است‌، زيرا که‌ در گفتار در باب‌ چشم‌، اقوال او را نقل‌ کرده‌ است‌. ياقوت‌ حموی‌ در معجم ‌البلدان‌ راجع‌ به‌ سيد اسمعيل‌ جرجانی‌ چنين‌ می‌گويد: ابوابراهيم‌ اسماعيل‌ بن‌ الحسن‌ بن‌ محمدبن‌ احمد العلوی‌ الحسينی‌ اهل‌ جرجان‌ ، او کاملا به‌ علم‌ پزشکی‌ آگاه‌ بود و تاليفات‌ ارزشمندی‌ به‌ عربی‌ و فارسی‌ داشت‌. (ياقوت‌ حموی‌، معجم‌ البلدان‌، دارالاحيا التراث‌ العربی‌، بيروت‌، مجلد دوم‌، ص‌ 221). از خود کتاب ذخيره‌ خوارزمشاهی‌ چنين بر می‌آيد که‌ جرجانی‌ به‌ قم‌، به‌ نزد فرزندان‌ کوشياربن‌ لبان‌ رفت‌ تا نسخه‌های‌ خطی کوشيار را که‌ نزد آنان‌ بود، وارسی‌ کند. اين‌ کوشيار، منجم‌ شاهان‌ قديم‌ گرگان‌ بود و نيز مسلم‌ است‌ که‌ جرجانی‌ به‌ محافل‌ ادبا و دانشمندان‌ دينی‌ رفت‌ و آمد می‌کرده‌ است‌. مسلم‌ است‌ که‌ جرجانی‌ تحت‌ تاثير عميق‌ دين‌ و عرفان‌ اسلامی‌ بود. شخصيت‌ دينی‌ و معرفتی‌ سيد در سراسر مباحث‌ مربوط‌ به‌ علم‌ اعمال‌ بدن‌ آدمی‌ ( فيزيولوژی ‌) ذخيره‌ منعکس‌ است‌. تاثير ايمان‌ عميق‌ به‌ اراده‌ و مشيت‌ الهی‌ هم‌ در حد اعلای‌ آن‌ در آثار جرجانی‌ مشهود می‌باشد. اشارات‌ مکرر جرجانی‌ به‌ عنايت‌ ايزدی‌ و ستايش‌ حق‌ تعالی‌ در سراسر کتاب‌ ذخيره‌ خوارزمشاهی‌ به‌ چشم‌ می‌خورد. افزون‌ بر اينها، خوارزم‌ جايگاه‌ مبادله‌ ميان‌ جهان‌ اسلام‌ و سرزمين‌ اسلاو بود. (سعيدی‌ سيرجانی‌، ذخيره‌ خوارزمشاهی‌، سيد اسماعيل‌ جرجانی‌، بنياد فرهنگ‌ ايران‌) . آخرين‌ کتابی‌ که‌ جرجانی‌ تاليف‌ کرده‌ بود ترجمه‌ عربی‌ ذخيره‌ خوارزمشاهی‌ است‌ که‌ به‌ تصريح‌ خود جرجانی ‌در مقدمه‌ آن‌ ترجمه‌، سالهای‌ آخر عمر را صرف‌ آن‌ کرده‌ است) . جرجانی‌ يک‌ سال‌ در مرو پايتخت‌ سنجر ماندگار شد و فقط‌ پس‌ از بازگشت‌ اتسز از مرو به‌ بلخ‌ بود که‌ ميان‌ اتسز و سنجر اختلاف‌ پديد آمد. براثر آن‌ اختلاف‌، در محرم‌ 335 جنگی‌ ميان‌ آن‌ دو درگرفت‌. درست‌ نمی‌دانيم‌ جرجانی‌ چرا و در چه‌ شرايطی به‌ مرو رفت‌. ولی‌ مسلم‌ است‌ که‌ در دربار سنجر مورد استقبال‌ قرار گرفت‌، مقرری‌ برايش‌ تعيين‌ شد و به‌ آموزش‌ پزشکی‌ ادامه‌ داد. احتمالا در همين‌ مرو بوده‌ است‌ که‌ ابوسعد سمعانی‌ جوان‌ (605 تا 365 ه . ق‌ ) نزد جرجانی‌ حديث‌ آموخت‌.
شخصيت‌ جرجانی‌ از ورای‌ آثارش‌ مشهود است‌. مردی‌ دقيق‌، در حد وسواس‌، خوشخو، خوش‌ برخورد، موشکاف‌ و اهل‌ ميانه‌ روی‌ و عارف‌ بود. بيهقی‌ او را " مردی‌ جدی‌، يار و همراه‌ و سخاوتمند" وصف‌ کرده‌ است‌. در واقع‌ مردی‌ بود که‌ در جامعه‌ و با جامعه‌ خود می‌زيست‌ و به‌ هيچ‌ روی‌ محصور در مطالعات‌ و تاليفات‌ خود نبود. ابن‌ابی‌اصيبعه‌ او را " پزشکی‌ بزرگ‌ که‌ دارای‌ شايستگی‌ بسيار و علم‌ فراوان‌ بود " معرفی‌ کرده‌ است‌. او پزشک‌ دربار بود و در اين‌ مقام‌، افزون‌ بر درمان‌ معمولی‌ رايج‌ در آن‌ عصر، رايزن‌ دربار در رشته‌های‌ مختلف‌ نيز بود و به‌ هرگونه‌ پرسش‌ سلطان‌ درباره‌ علوم‌ ط‌بيعی‌ پاسخ‌ می‌گفت‌. او همچنين‌ پزشک‌ نظ‌امی‌ نيز بود و اين‌ از فصلهايی‌ از کتابش‌ که‌ به‌ زخمهای‌ سوارکاران‌ و آسيبهای‌ پوست‌ و زخمهای‌ ناشی‌ از جنگ‌ اختصاص‌ داده‌ است‌، معلوم‌ می‌شود. نکته‌ جالب‌ اين‌ است‌ که‌ تنها موردی‌ که‌ در اغراض‌ الط‌بيه‌ به‌ چشم‌ پزشکی‌ اشاره‌ دارد، مربوط‌ به‌ زخم‌ پيکان‌ در چشم‌ است‌. او همچنين‌ پزشک‌ مردم‌ بود و به‌ احوال‌ و شرايط‌ زندگی‌ مردم‌ توجه‌ داشت‌ و به‌ شيوه‌های‌ نادرست‌ غذايی‌ آنان‌ خرده‌ می‌گرفت‌ و توصيه‌هايی‌ می‌کرد. جرجانی‌ مردی‌ متدين‌ و يکی‌ از حلقه‌های‌ زنجير نقل‌ احاديث‌ و عارفی‌ دل سوخته‌ بود. قرائن‌ و دلايل‌ قوی‌ بر تشيع‌ سيد وجود دارد و حشر و نشر وی‌ با بزرگان علمای‌ اسلام‌ اعم‌ از سنی‌ و شيعه‌ نشانه‌ سعه‌ صدر و جامع‌نگری‌ اوست‌ که‌ هر کجا کسی‌ را می‌يافت‌ که‌ می‌توانست‌ از او بهره‌ علمی‌ و معرفتی‌ ببرد درنگ‌ نمی‌کرد و بيشترين‌ استفاده‌ معرفتی‌ را از شيخ‌ ابوالقاسم‌ عبدالکريم‌ قشيری‌ می‌نمود . قشيری‌ و شيخ‌ ابوسعيد ابوالخير از پيشگامان‌ عرفان‌ بودند که‌ در خراسان‌ و ماوراالنهر بساط‌ ارشاد گسترده‌ بودند و هرکسی‌ با هر مذهبی‌ که‌ شوقی‌ در دل‌ و شوری‌ در سر داشت‌ از محضر آنها استفاده‌ می‌کرد.
کتاب‌ ذخيره‌ خوارزمشاهی‌ از زمان‌ تاليف‌ به‌ بعد همواره‌ جزو ارکان‌ کتب‌ طبی‌ شمرده‌ می‌شده‌ است‌ و بنا به‌ قولی ،‌ هر که‌ می‌خواست‌ در پزشکی‌ ماهر شود می‌بايست‌ يکی‌ از کتابهای‌ سته‌ عشر جالينوس‌، حاوی‌ محمد بن‌ زکريای‌ رازی‌، قانون‌ ابن‌ سينا، کتاب‌ المائه‌ ابوسهل‌ مسيحی‌ و ذخيره‌ خوارزمشاهی‌ سيد اسمعيل‌ جرجانی‌ را به‌ دقت‌ مطالعه‌ کرده‌ باشد. بر اثر اهميتی‌ که‌ ذخيره‌ در عالم‌ پزشکی‌ پيدا کرده‌ ترجمه‌يی‌ از آن‌ به‌ عبری‌ و سپس‌ ترجمه‌ای‌ به‌ ترکی‌ توسط‌ ابوالفضل‌ محمد بن‌ ادريس‌ الدفتری‌ متوفی‌ به‌ سال‌ 289 هجری‌ قمری‌ صورت‌ گرفت‌ .
ذخيره خوارزمشاهی
ذخيرهٔ خوارزمشاهی کتابی‌است به زبان فارسی در پزشکی نوشتهٔ اسماعيل جرجانی. آغاز تأليف آن ۵۰۴ قمری بوده‌است. کتاب تقديم به قطب‌الدين خوارزمشاه است. ذخيرهٔ خوارزمشاهی بزرگ‌ترين کتاب پزشکی به زبان فارسی بود که تا بدان تاريخ نوشته می‌شد. جرجانی خود در باب تفصيل کتاب در مقدمهٔ اثر گويد:
و خاصيت اين کتاب تمامی است از بهر آنکه قصد کرده آمده است تا اندر هر بابی آنچه طبيب را اندر آن باب ببايد دانست از علم و عمل به تمامی ياد کرده آيد و معلوم است که بر اين نسق هيچ کتابی موجود نيست.[...] و اين کتاب چنان جمع کرده آمده است که طبيب را اندر هيچ باب به هيچ کتاب ديگر حاجت نباشد و به سبب بازگشتن به کتابهای بسيار، خاطر پراکنده نشود.
فهرست‌ منابع‌
1 ـ جرجانی‌، سيداسماعيل‌; ذخيره‌ خوارزمشاهی‌، به‌ اهتمام‌ سعيدی‌ سيرجانی‌، بنياد فرهنگ‌ ايران‌، 5531
2 ـ جرجانی‌، سيداسماعيل‌; الاغراض‌ الط‌بيه‌ فی‌ مباحث‌ العلائيه‌; بنياد فرهنگ‌ ايران‌
3 ـ جرجانی‌، سيداسماعيل‌; خفی‌ علايی‌; به‌ تصحيح‌ دکتر محمود نجم‌آبادی‌ ـ دکتر علی‌اکبر ولايتی‌
4ـ انصاری‌ شيرازی‌، علی‌بن‌ حسين‌; اختيارات‌ بديعی‌، تصحيح‌ و تحشيه‌ دکتر محمدتقی‌ مير، تهران‌ 1731
5 ـ زرگری‌، علی‌; گياهان‌ دارويی‌ ايران‌، دانشگاه‌ تهران‌، 1731
6 ـ نجم‌ آبادی‌، محمود; تاريخ‌ ط‌ب‌ در ايران‌ بعد از اسلام‌، دانشگاه‌ تهران‌
7 ـ الگود، سيريل‌; تاريخ‌ پزشکی‌ ايران‌، ترجمه‌ محسن‌ جاويدان‌; اقبال‌


♣ اهميت‌ جرجانی‌ در پزشکی
1- حکيم جرجانی يک طبيب ايرانی است.
2- با توجه به زندگينامه ايشان يک پزشک مسلمان می باشد.
3- پس‌ از ابن‌سينا اولين‌ طبيبی‌ است‌ که‌ کليه‌ فصول‌ پزشکی‌ را مورد بحث و گفتگو‌ قرار داد و بر دانش‌ گذشتگان‌ افزوده‌ است‌.
4- اينکه‌ بخش‌ اعظم کتابهای‌ خود را به‌ زبان‌ فارسی ‌ تاليف‌ کرده‌ که‌ تا آن‌ زمان‌ کسی‌ به‌ اين‌ وسعت‌ به‌ تدوين‌ متون‌ پزشکی‌ به‌ زبان‌ فارسی‌ اقدام‌ نکرده‌ بود و کتابهای‌ وی‌ بخصوص‌ ذخيره متنی‌ اساسی‌ و ماندنی‌ در علوم‌ پزشکی‌ و ماخذی‌ برای‌ اصطلاحات اين‌ رشته‌ و حوزه‌های مربوط‌ می‌باشد.
♣ اهميت جرجانی در آزمايشگاه و دلايل انتخاب ايشان
1- قسمتهای عمده از کتاب ذخيره خوارزمشاهی مربوط به آزمايش نمونه های انسانی مانند خون ، ادرار ، مدفوع و ساير مايعات بدن می باشد.
2- ايشان علاوه بر معالجه بيمار در تشخيصهای آزمايشگاهی نيز حاذق بوده است و بيشتر از ديد مشاهدات آزمايشگاهی به تشخيص بيماريها می پرداخت.

♣ اهميت انتخاب روز 30 فروردين ماه
1- از ديدگاه ما انتخاب روز بزرگداشت اين طبيب مسلمان ايرانی فرزانه که می تواند به عنوان شروع کننده يک نوآوری جديدی از نگاه مشاهدات آزمايشگاهی و نهايتاً تشخيص بيماری در دنيای اسلام و پزشکی باشد، لازم و ضروری است.
2- با عنايت به کتب مختلف پزشکی از جمله تاريخ پزشکی و آثار ارزنده ايشان (ذخيره خوارزمشاهی) تاريخ دقيق تولد و فوت مشخص نگرديده است .
3- 30 فروردين ماه با عنايت به اينکه از روزها و ماههای اول سال است و شروع فعاليت کاری يک صنف از وجوه مختلف در ابتدای سال مفيد می باشد، انتخاب گرديد.
4- در ضمن چندين سال می باشد که همکاران علوم آزمايشگاهی در سراسر کشور اين روز را به عنوان روز علوم آزمايشگاهی می پندارند.