مدیریت ضایعات و زلزله
ارسال شده: 02 ژولای 2010 18:52
[JUSTIFY]زلزله مخرب ترين و سريع ترين بلاي طبيعي است كه بر جوامع انساني نازل مي شود و وقوع آن در هر زيستگاه انساني ممكن در يك لحظه موجب نابودي زيستگاه و زيتمند مي شود.
زيرا وقوع زلزله همواره تخريب، كشتار، قحطي ، كمبود غذا، نابساماني، فقر و انبوه مواد زائد جامد همراه است. هدف از انجام اين تحقيق دست يابي به شيوه هاي بهينه جمع آوري و دفع مواد زائد جامدي است كه بعد از وقوع زلزله هاي مخرب توليد و بر جاي مي ماند.
براي رسيدن به اين هدف مي بايد به چند سؤال پاسخ داده مي شد.
الف: منظور از مواد زائد جامد قبل از وقوع و بعد از وقوع زلزله چيست دارد؟
ب: چه تفاوتي بين مواد زائد جامد قبل از وقوع و بعد از وقوع زلزله وجود دارد؟
ج: توليد كنندگان مواد زائد جامد قبل از وقوع زلزله بيشتر چه كساني و بعد از وقوع زلزله چه كساني خواهند بود؟
براي دستيابي به پاسخ هاي علمي سئوالات مطروحه فوق ناگزير به انجام تحقيقات دامنه داري گرديد كه ذكر بعضي از مواد و ديدگاههاي آن لازم است.
وقتي سخن از مواد زائد جامد يك شهر در حالت عادي مي شود بلافاصله مواردي در ذهن خطور مي كند كه شامل بر جمع آوري زباله هاي شهري مثل پس مانده هاي غذائي و اندكي مواد فلزي، شيشه شكسته ، پلاستيك و ... با توليد سرانه 500 تا 1000 گرم در روز است اما قابل توجه است كه بعد از وقوع زلزله هم كميت و هم كيفيت مواد زائد جامد با تغييرات فاحشي روبرو مي گردند كه مديريت خاصي را بخود اختصاص مي دهد. بازماندگان يك شهر زلزله زده علاوه بر توليد زباله هاي روزمره با انبوهي از نخاله هاي ساختماني، در و پنجره شكسته، اثاثيه دور ريز، درختان شكسته، كابلهاي قطع شده، اجساد قربانيان و ... روبرو خواهندبود. كه در حالت عادي چنين نيست.
اگر توليدكنندگان زباله هاي يك شهر هنگام آرامش فقط ساكنين دائمي همان شهر بودند و با فرهنگ متداول خودشان تغذيه مي كردند نوعي خاص زباله توليد مي كردند لكن بعد از وقوع زلزله، همان شهر با هجوم انبوه مددكاران و متخصصين و برنامه ريزان مواجه خواهند شد كه فرهنگ تغذيه و مصرف و دورريزشان با اهالي شهر مورد نظر متفاوت است. تازه واردين، بضرورت و براي سهولت سعي مي كنند بيشتر از مواد كنسرو شده استفاده كنند كه مازاد اين بسته ها نيز تغييراتي در كم و كيف زباله هاي شهري ايجاد مي كند.
از طرف ديگر، تخريب اختمالي انبارهاي مواد غذائي، قطع برق سردخانه هاي شهري و وقوع آتش سوزي هاي احتمالي بعد از وقوع هر زلزله موجب توليد انبوهي از مواد زائد جامدي خواهد شد كه در شرايط عادي تصورش بسيار مشكل است. بنابراين تعيين حجم و اندازه زباله هاي توليدي بعد از وقوع زلزله مقوله اي ديگر است در هر صورت در اين مقاله با توجه به اهميت مسئله سعي شده است تا به اختصار مواردي را در بخش هاي مختلف مديريت ضايعات و زلزله ، مديريت در شرايط اضطراري ، بازيافت قبل و بعد از زلزله ، استراتژي ارتباطات ترتيب برنامه هاي اجرائي ، فعاليت هاي بازسازي و عنداللزم تهيه گزارشي ارزيابي مورد بحث قرار دهد كه اميد است مورد توجه مسئولين محترم در اين زمينه واقع شود.
1- مديريت ضايعات زلزله
زلزله داراي درجه متفاوتي از شدت و ضعف و به نوبه خود بلند مدت و يا كوتاه مدت ، دفع ضايعات را مي طلبد. بقاياي باقيمانده از شديدترين آن ممكن است آنچنان گسترده و زياد باشد كه تمام راههاي مديريتي مواد زائد را عملا" ناتوان كرده و جوامع را مجبور به استفاده از راههايي نمايد كه در شرايط عادي قابل قبول نيستند. بنابراين مي توان چنين بيان كرد كه روش هاي استاندارد و معمول دفع مواد زائد براي كنترل حجم وسيع ضايعات بجا مانده از زلزله كافي نيست. از طرفي در سيستم مديريتي پيش بيني و اتخاذ تدابير مقابله با ضايعات قبل از اقدامات دفعي و همچنين پيشگيري جهت كاهش توليد ضايعات از اهم مسائل مي باشد.
هر جامعه اي كه احتمال مواجه شدن با زلزله ( و يا هر بلاي ديگر كه حجم ضايعات زيادي را در برخواهد داشت) را احساس مي كند، بايد تدابير مديريتي مقابله با ضايعات را پيش بيني نمايد. در اين خصوص مي توان از تجربيات ، منجمله موارد زير در كاهش خسارت حاصل كمك گرفت كه در اين مقاله جداگانه مورد بحث واقع خواهد شد.
- جلب همكاري متخصصين و مهندسين آشنا در زمينه مزبور
- استفاده از تجربيات ارائه شده از ديگر جوامع در معرض زلزله يا بلاياي ديگر و تجزيه و تحليل و تعميم آن به كشور
- ايجاد مديريت صحيح و منسجم ضايعات در بخش هاي مختلف ساماندهي، بحران، آموزش و دفع مواد زائد در منطقه مورد نظر
- تشكيل واحد مديريت ضايعات در شرايط اضطراري
- اقدامات مديريتي در زمينه بازيافت قبل و بعد از وقوع زلزله
- ترتيب برنامه هاي اجرائيچ
- توجه خاص به استراتژي ارتباطات
- عمليات اجرا
- تهيه گزارش ارزيابي
- فعاليتهاي بازسازي
1-1 مديريت سازماندهي
معمولا" بعد از وقوع هر حادثه غير مترقبه، بخصوص وقوع زلزله هاي شديد و پرخسارت مسئولين امر دچار يك حالت بلاتكليفي و سردرگمي مي شوند. اين حالت رواني طبيعي است، زيرا حادثه در يك لحظه و بدون اطلاع قبلي رخ داده ، در حالي كه جبران خسارت و بازسازي تخريبها امري طاقت فرسا و وقت گير خواهد بود . اگر مسئولان امر به اين نكته توجه داشته باشند كه حادثه زلزله خبر نمي كند بلكه هشدار مي دهد حداقل در مناطق زلزله خيز حالت آماده باش دائم خواهد شد اين حالت را ارگاني تشكيل مي دهد و رهبري م يكند كه به آن مديريت ساماندهي مي گويند.
اين مديريت، وظيفه اش تشكيل نهادهائي است كه بايد بلافاصله و بدون فوت وقت بعد از زلزله دست بكار عمليات شوند. از آن جمله كه لحظه هاي شروع عمليات بعد از وقوع زلزله سرنوشت ساز است تشكيل چنين نهادهائي قبل از وقوع ضروري است.
مديريت ساماندهي با شناختي كه از روحيه فرد فرد مديران و كارشناسان خواهد داشت به تشكيل مديريتهاي فرعي مبادرت مي كند كه به شرح زير خلاصه مي گردد:
1-2 مديريت بحران(امداد)
وجود يك سازمان مديريتي قوي كه شناخت كامل به وضعيت فني ساختمانهاي مسكوني، اداري بياهاي مهم (مدرسه، بيمارستان،آتش نشاني و سربازخانه ها) شبكه هاي تاسيساتي ، مراكز امدار رساني به مناطق پر جمعيت و ... را داشته باشد براي كاهش خسارت ناشي از زلزله امري اجتناب ناپذير است اين سازمان بايد بتواند در روز بروز سانحه در برابر حوادثي از قبيل شبكه آبرساني، برق رساني، سيستم هاي مخابراتي و بروز آتش سوزي به موقع وارد محل گردد. ضمنا" يكي از وظايف اين سازمان آموزش مسئولان اجرائي كشور به منظور ايجاد آمادگي و هماهنگي لازم قبل از وقوع زلزله و به ويژه براي روز حادثه مي باشد، به طوري كه پس از وقوع زلزله و در روز بحران كليه مسئولان اجرائي با قوت و قدرت و هماهنگي به امدادرساني و كنترل شرايط بحراني در هر زمينه عمل نمايند.
1-3 آموزش
آموزش را مي توان به سه بخش آموزش عمومي، آموزش نيمه خصوصي و آموزش تخصصي تقسيم كرد.
الف) آموزش عمومي: زلزله منجيل لزوم آموزش عمومي را شايد بيش از هر زمان ديگر براي همگان روشن نمود . آموزش براي عامه مردم از طريق رسانه هاي گروهي به ويژه صدا و سيما مي تواند بسياري از مشكلات ناشي از وقوع زلزله را حل نمايد. اين آموزشها مردم را در فراگيري و رعايت نكات ايمني در زمان قبل و بعد از وقوع زلزله ياري مي دهد و به آنها مي آموزد كه براي ايمن نگاه داشتن محيط زندگي خود چه حستاسيتهايي را بايد دارا باشند. دانش آموزان نيز از طريق مدارس مي توانند بسياري از مسائل مربوط به مقابله با اثرات ناشي از زلزله را فرا گيرند. بنابراين يكي از دستاوردهاي مهم آموزش عمومي مي تواند عملكرد مناسب و كنترل شده مردم پس از وقوع زلزله باشد.
ب) آموزش نيمه خصوصي: بسياري از ساختمانهاي اسكلت فلزي و بتوني تخريب شده در زلزله منجيل به علت عدم اجراي ضوابط فني حين اجرا ساختمان بوده است. اين امر بيانگر اين واقعيت است كه كارگران و تكنسين هاي ناظر بر ساخت مهارت فني لازم را در كليه زمينه هاي كاري ساختماني ندارند، بنابراين نقش آموزش نيمه تخصصي مي تواند اين باشد كه به كارگران ساختماني و تكنسين ها طي دوره هاي كوتاه مدت مهارتهاي فني لازم را بياموزد.
ج) آموزش تخصصي: اين نوع آموزش به دو بخش بلند مدت و كوتاه مدت قابل تقسيم است.
آموزش بلند مدت عمدتا" توسط دانشگاهها و مراكز عالي در سطح كارشناسي ارشد و دكترا صورت مي پذيرد و آموزش كوتاه مدت ايجاد دوره هايي است كه مهندسين ساختمان، معمار، تاسيسات و ... مي توانند در زمينه هاي مختلف زلزله آموزش ببينند و مطابق استانداردهاي بين المللي نسبت به احداث و ايجاد ابنيه اقدام كنند.
يكي از وظايف عمده مديريت ساماندهي بعد از وقوع زلزله بينش عميق و موشكافانه به شرايط بهداشتي بازماندگان است. آنها كه از زلزله جان سالم بدر برده اند داراي روحيه اي بسيار ناشكيبا هستند. به بهداشت فردي بي توجهي مي شود، نتيجه اينكه زباله هاي بازمانده از مواد غذايي در گوشه و كنار ريخته شده و موجب تجمع حشرات، سوسك، موش و ... مي شوند. لذا يكي از وظايف عمده مديريت ساماندهي بعد از وقوع هر زلزله تشكيل ستاد ساماندهي زباله و دفع ضايعات است.
1-4 مديريت دفع مواد زائد
مواد زائد در اردوگاهها شامل مواد دفعي انسان، فاضلابها و ديگر مواد زائد است كه اگر به طريقه صحيح جمع آوري و ساماندهي نشود مي تواند مشكلات زير را در محلهاي تجمع بازماندگان زلزله بوجود آورد.
- ايجاد محلهاي زاد و ولد مگس و ساير حشرات
- ايجاد بوهاي نامطبوع
- آلودگي مواد غذايي توسط حشرات ناقل و گرد و خاك
- افزايش بروز بيماريهاي خاص مثل بيماري روده اي و كرمي و عفوني وايجاد اپيدميها
1-4-1 مواد دفعي انسان
وضع دفع صحيح مواد انسان يك عامل اساسي در كاهش اثرات بعد از زلزله در اماكن عمومي است بنابراين براي دفع مواد دفعي انسان در زمان وقوع زلزله از مستراحهاي موقتي كه به اين منتظور ساخته شده استفاده مي شود لذا دفع صحيح مدفوع امري ضروري است، چون ناديده گرفتن آن موجب اپيدميهاي مهلك خواهد شد. مدفوع انساني مي تواند حاوي ويروسها، باكتريها، پروتوروآها و انگلهاي كرمي باشد.
معمولا" دو عامل مهم در انتخاب روش دفع مدفوع موثر است و اول روشهاي بهداشتي مرسوم دفع مدفوع در جامعه و ديگري مشخصات فيزيكي محيط دفع شامل ساختمان زمين، وفور آب، ريزش باران و زه كشي است. در صورت عدم دخالت دو عامل فوق طرح دفع بهداشتي با شكست مواجه شده و موجب مخاطرات بهداشتي خواهد شد.
احتمالا" مردم با دفع غير صحيح مدفوع باعث آلوده سازي محيط اطراف و منابع آب مي شوند كه براي پرهيز از اين امر بايد سعي شود مدفوع در يك جا جمع و به محلهاي دوردست انتقال داده شده و در آنجا دفن شود.
مطالعات متعدد نشان داده است در روزهاي اوليه حداقل يك مستراح براي 20 نفر كافي است اما اين تعداد بايد در روزهاي بعد به سرعت افزايش يابد.
1-4- 2 دفع مواد زائد جامد
خطرات بهداشتي و بيماريهاي ناشي از عدم كنترل زباله و مدفوع انساني موجب ابتلاء به بعضي از بيماريها خواهد شد. وجود مواد غذايي مناسب، رطوبت كافي و گرماي لازم در زباله هاي جامد خانگي و ديگر ضايعات انساني محل مناسبي براي رشد و تكثير حشرات خواهد بود كه البته مقابله با آنها كار آساني نيست.
بدين ترتيب دفع مواد زائد جامد و فضولات انساني و حيواني به طريق بهداشتي مبحثي است كه بعد از وقوع زلزله بايد بشدت مورد توجه واقع شود.
2- لزوم تشكيل واحد مديريت ضايعات در شرايط اضطراري
تراكم جمعيتي در شهرهاي ايران نبت به روستاها زياد مي باشد. بعضي از شهرهاي بزرگ به شدت تحت تاثير مهاجرت رو به افزون روستاييان قرار مي گيرند. نتيجه اين امر ساخت و سازهاي غير اصولي و نا امن است نكته ديگر اينكه اكثر بافتهاي شهري سنتي بوده و هيچگونه اصول شهرسازي و استاندارد حفاظتي در آن رعايت نگرديده است، لذا در هنگام وقوع زلزله و يا ديگر حوادث علاوه بر خسارت جانبي و مالي، با حجم ضايعات فراواني كه ناشي از تخريب بناها و ساختمانها است مواجه خواهيم بود. با توجه به اهميت اين مسئله لازم است كه در كشور ما طرحهاي مديريتي مواد زائد شهرداريها مديريت ضايعات در شرايط اضطراري را نيز در برگيرد. لذا تشكيل كميته پيشگيري از توليد ضايعات نيز در زير مجموعه اين مديريت و يا واحد بلاياي طبيعي وزارت بهداشت لازم مي باشد.
2-1 بازيافت اولويت اول در مديريت ضايعات
هر طرح مديريتي ضايعات زلزله بايد داراي راهبرد عمليات دفعي نيز باشد. بنابراين حذف ضايعات يك بخش اصلي از عمليات بعد از حادثه به حساب مي آيد. بيشتر ضايعات بجامانده از زلزله خطرناك نيستند. همانطور كه قبلا" نيز به بيان شد، عمده ضايعات شاما خاك و نخاله هاي ساختماني مي باشند كه درصد زيادي از آنها قابل بازيابي هستند. بررسي تجربيات نشان داده است اگر ضايعات را به خوبي بازيافت نماييم، 80 تا 90 درصد كاهش حجم خواهيم داشت روش معمول و پايدار جهت بازيافت طبق شرايطي كه براي ساختمانسازي و تخريب هاي عادي كاربرد دارد، مي‌تواند با تغيير اندك و در سطح وسيعتري براي ضايعات و زلزله بكار گرفته شود.
تاسيسات دفعي مواد زائد جامد شهري بخصوص جايگاههاي دفن نمي توانند به طور مطلوب از عهده حجم وسيع ضايعات برآيند، لذا بهترين و معقول ترين روش، بازيافت آنهاست. نتيجه اين عمل كاهش چشمگير حجم ضايعات جهت دفع نهايي است.
بعد از وقوع زلزله و عمليات تخريبي مربوط به آن مقدار بسياري از نخاله ها ضايعات ساختماني حاصل مي شود. با توجه به اينكه براي تجديد و بازسازي بنا نياز به مقدار زيادي مصالح خواهد بود ، بنابراين بازيابي در چنين شرايطي نيز يك امتياز محسوب خواهد شد.
طرح بازيافت در مديريت ضايعات بايد بر اساس تجزيه و تحليل هزينه و سوددهي صورت گيرد. در اين تجزيه تحليل موارد زير مي بايستي در نظر گرفته شود:
- تعيين كاربرد ماده بازيافتي و نياز آن
- پايه گذاري فرم و استاندارد قابل قبول جهت مواد بازيافتي كه بتواند جانشين همان ماده از نوع اصلي شود.
- تعيين فرآيندهاي مورد نياز جهت رسيدن به فرم بازيافتي مورد نظر
- هزينه معمول بكاررفته جهت تدارك و تهيه ماده استخراجي در حالت طبيعي و توليد مصالح
- هزينه هاي خودروسازي ضايعات ساختماني و حمل آن به جايگاه موقت
- هزينه پروسه هاي بازيافتي اين مواد جهت توليد محصولاتي كه قابل قبول بازار باشد.
- هزينه انتقال و دفع ضايعات باقيمانده غير بازيافت از محل جداسازي به محل نهايي . بنابراين در ابتدا با توجه به صرفه اقتصادي، بازيافت هر ماده اي را در نظر مي گيريم و سپس با توجه به سوالات زير نسبت به استراتژي آن اقدام مي نماييم.
- چه ضوابطي جهت انتخاب ضايعات مدنظر است؟
- چه آزمايشاتي جهت تعيين كيفيت محصولات بازيافتي لازم است و چگونه بايد صورت گيرد؟
- حد آستانه مورد قبول بازيافت مواد چه ميزان است؟
- همانگونه كه بيان شد، عمده ضايعات زلزله را ضايعات ساختماني و تخريبي تشكيل مي دهد. بنابراين علوم و تجربيات حاصله از بازيابي مصالح ساختماني و تخريبي كشورهاي ديگر مي تواند در مديريت بازيافت ضايعات زلزله مفيد واقع شود. از آنجايي كه نخاله هاي ساختماني سازي غير يكنواخت تز از نخاله هاي جاده سازي هستند. لذا تنگناهاي بازيافتي آن بيشتر خواهد بود.
- جهت اتخاذ تدابير بازيافتي ضايعات زلزله، اگر جامعه مورد نظر داراي برنامه بازيافت در مديريت دفعي مواد زائد خود باشد، كار بسيار ساده تر خواهد بود.متخصصان بر اين باورند كه در جمع آوري و دفع ضايعات در شرايط اضطراري مي بايست سيستم هاي مديريتي مواد زائد خود را گسترش دهيم و از طرح ريزي و اقدامات جديد كه قبلا" آن را تجربه نكرده ايم پرهيز نماييم. بنابراين از آنجايي كه امر بازيافت د رشرايط زلزله از اهميت به سزايي برخوردار است پس جامعه بايد با آن آشنا بوده و تجربه كرده باشد، در غير اين صورت متحمل شكست ها، صرف هزينه و نيروي زيادي خواهد شد. توسعه ظرفيت هاي موجود آسانتر از شروع جديد در زمان رويداد يك فاجعه و يا حتي طرحريزيهاي قبل از فاجعه مي باشد.
قابل تذكر است به تازگي در شهر هاي بزرگ ايران حركتي جهت بازيافت مواد صورت گرفته وليكن در تهران ، شيراز ، مشهد ، اصفهان و... اين حركت زودتر از ديگر شهرها شكل قانوني و تشكيلاتي به خود گرفته است.
2-2- تفكيك ضايعات
لازمه بازيافت ، تفكيك ضابعات مي باشد و به عنوان يكي از اركان اقتصادي هر طرح بازيافتي مطرح است. مهمترين راه حلي كه در تمام ذنيا در دستور كار استراتژي بازيافت قرار گرفته است ، تفكيك در مبداء است. هر چه اين اقدام به نقطه و زمان توليد نزديكتر باشد ، عمليات بازيافت توفيق كمي و كيفي و نهايتا" ثمره اقتصادي بيشتري خواهد داشت. در بازيافت زباله شهري اين مكان وجود دارد كه با ارائه شيوه هاي مديريتي خاص زباله ها را تفكيك شده از مبدا جمع آوري نماييم ولي براي بازيافت ضايعات زلزله اين مورد را نخواهيم داشت. در اين خصوص بايد در محل توليد ضايعات تا آنجا كه ممكن است ، مواد يكسان و يكنواخت را با هم جمع كرده و به مكان هاي بعدي انتقال دهيم. در محل توليد چو مختلط هستند ، امر جداسازي زمان بر و دست و پاگير است ، لذا آنها را به محلهاي ذخيره موقت كه درنزديك ترين و مناسب ترين مكان هستند انتقال مي دهند و پردازش دقيقتر در آنجا و يا تاسيسات بازيافتي مورد نظر انجام مي شود. بنابراين تفكيك بايد تا آنجا كه ممكن است در محل توليد ضايعات و سپس در جايگاه هاي موقت انجام شود و از جداسازي در مكان هاي دفعي و دورتر پرهيز گردد. (6 ، 7 و 8 ) تفكيك ضايعات در محل با مشاركت مردمي و مالكين ميسر خواهد شد. كه بر اساس امكانات موجود و تكنولوژي هاي مختلفي كه هم اكنون از روش هاي دستي تا پيشرفته ماشيني توسعه يافته است انجام خواهد مي گيرد.
2-3- استفاده از مواد بازيافتي
2-3-1- بازيافت بتون و استفاده مجدد از آن
بتون غير مسلح را خورد مي كنند و به منظور مواد پر كننده و يا ماده همراه با مصالح جهت تهيه مجدد بتون به كار مي برند. خوردسازي ، گستره اي از ذرات با سايزهاي مختلف را به وجود مي آورد ولي معمولا ذرات درشت تر قابل استفاده خواهند بود. بتون مسلح داراي يك مرحله جداسازي ميل گردها نيز مي‌باشد:(8)
[/JUSTIFY]
[JUSTIFY]
2-3-2- بازيافت نخاله هاي ساختماني همراه با بتون و استفاده مجدد از آنها
تا آنجا كه ممكن است نخاله هاي ساختماني غير بتوني بايستي از بتون جدا شوند در صورتي كه اختلاط به قدري زياد مي باشد كه جدا سازي پر هزينه شود ، مي توان آنها را خورد كرده و به عنوان گرانول جاده سازي همراه آسفالت به كار برد. (7)
2-3-3- بازيافت آجر و استفاده مجدد از آن
در صورتي كه نخاله ها عمدتا" اجر و ملاط همراه داشته باشند ، روش زير مي توان زير را مي توان به كار برد:
رارت مجدد به منظور جداسازي ملاط همراه با آجرها و همچنين قابل بازيافت كردن آجرهاي كهنه (چندين سال قدمت).
تجربيات ثابت كرده كه بعد از مرحله آجر به راحتي و توسط فرايند ساده فيزيكي از ملاط خود جدا مي شود بنابراين مي توان از سرند لرزان حاوي روزنه هايي با سايز مختلف ريز و درشت استفاده كرد. در اينصورت ملاط در ابتداي مسير و پاره آجر در انتهاي مسير از سرند جدا مي شوند. آجرهاي سالم و درشت نيز در صفحه سرند باقيمانده و جمع آوري مي شوند.
2-3-4- بازيافت آهن آلات
قطعات آهني ، درب و پنجره ها ، تيرچه ها ، ميل گردها و... به كارخانه ذوب آهن فرستاده مي شوند تا مجددا" مورد بازيافت قرار گيرند.
2-3-5- بازيابي شيشه و فلزات غير آهني
بازيافت اين مواد با توجه به مقدار كم آن نسبت به انبوه نخاله هاي زلزله ، مانند روش هاي معمول و كلاسيك مواد زائد شهري انجام مي گيرد.
2-3-6- بازيافت قطعات چوب و درختان شكسته شده
در صورت قابل استفاده بودن درختان در صنايع چوب از آنها استفاده مي شود. در غير اين صورت قطعات چ.بي ديگر جهت بازيابي انرژي به تسهيلات احتراقي و زباله هدايت مي شوند.
آنچه كه بيان شد الگويي از بازيافت و پورسه هاي آن و استفاده از مواد بازيافتي بود. بازيافت بعضي مواد ممكن است براي يك جامعه به صرفه نباشد و يا اينكه تغييراتي لازم داشته باشد. از طرفي استفاده هاي كاربردي ديگر علاوه بر موارد ذكر شده مي تواند بر خلاقيت متخصصين و نياز كشور و ديگر امكانات موجود به كار گرفته شود.
3- اقدامات مديريتي در زمينه ضايعات ، قبل و بعد از وقوع زلزله
دو عملكرد مديريتي در رابطه با ضايعات زلزله وجود دارد:
1) اقدامات پيش از وقوع
2) اقدامات پس از وقوع
3-1- اقدامات قبل از وقوع زلزله
در اين ارتباط دو مرحله اقدام وجود دارد:
1) پيشگيري و يا كاهش توليد ضايعات
2) پيش بيني و برنامه ريزي اصولي در راستاي مديريت ضايعات توليدي
در شرايط پيش از وقوع و به موازات اقدامات فوق فعاليت هاي آموزشي براي مسئولين و دست اندكاران و همچنين اطلاعات عمومي و تعليمات لازمه براي اجتماع از طرق مختلف حائز اهميت است. بكارگيري موارد فوق مستلزم هماهنگي و همكاريهاي بين بخشي و دست به دست هم دادن علوم مختلف طبيعي، مهندسي، طراحي، ايمني، حفاظت شهري و عمراني ، بهداشت، رفاه و اطلاع رساني همگاني مي باشد.
3-1-1 پيشگيري جهت كاهش ضايعات
اصول پيشگيري و كاهش بر مبناي ساخت و ساز و طراحي ساختمان ها و تاسيسات طبق استانداردهاي مهندسي زلزله مي باشد. همانطور كه بيان شد، در كشور ما اين معيار كمتر مورد توجه قرار گرفته است. لذا براي تحقق آن مي بايستي ملاحظاتي صورت گيرد كه نتيجه آن صرف زمان طولاني خواهد بود.
جهت پيشگيري هاي پيش از زلزله توجه به مسائل زير لازم است:
- توجه به ساخت و سازهاي ضد زلزله ساختمانها و تاسيسات (برق ، گاز ، آبرساني و جمع آوري فاضلاب ، تصفيه خانه ها ، دفع زباله و...)
- جلوگيري از ساخت و ساز بناها بر روي خطوط گسل زلزله
- پايدار كردن مقاومت بناهاي قديمي و احياء و بازسازي آن.
- رعايت اصول شهرسازي نوين و راههاي ارتباطي.
- منظور كردن جايگاه هاي ذخيره چند منظوره در شهرها (به منظور پناهگاه ، خانه هاي موقتي ، تلنبار نخاله هاي حوادث و...)
- ساخت تاسيسات دفع مواد زائد در اماكني كه آسيب هاي وارده به جاده و پلهاي ارتباطي تاثيري روي كار آنها نداشته باشد.
- تشويق و يا الزام صنايع و كارخانجات توليد كننده مواد و مصالح ساختماني به توليد محصولات استاندارد ، قابل بازيافت و عادي تركيبات آلاينده و مضر و غير قابل بازيافت. ( 6 ، 8 ، 9 و 12)
3-1-2- پيش بيني و برنامه ريزي اصولي در راستاي مديريت ضايعات توليدي
در ارتباط با پيش بيني مديريت ضايعات توليدي اين نكته را بايد توجه داتش كه هر گونه برنامه ريزي از قبل تعيين شده در برابر و ضايعات آن مي تواند در تخفيف سردرگمي ها و هزينه هاي اضافي كمك موثري باشد. لذا تهيه يك پيش طرح مديريتي بلند مدت ضايعات لازم مي باشد. سازماندهي ، مديريت حمل ضايعات به انضمام استفاده از تسهيلات پايشي آن و همچنين استفاده از چند طرح ائتلافي مديريت ضايعات شامل قدرتهاي محلي و منطقه اي مي بايست در اين پيش طرح در نظر گرفته شود. از آنجا كه زلزله ممكن است حجم بسيار گسترده اي از ضايعات را به وجود آورد بنابراين بايد در مورد بدترين شرايط آن سراحي انجام شود. هر طرح بايد مشتمل بر يك راهبر همراه با جزئيات درمورد مجموعه ضايعات احتمالي ، مناطق نگهداري و ذخيره سازي موقت ، بازيافت ، دفن ، شناسايي مواد زائد خطرناك و كنترل ، اجرا و پخش اطلاعات براي عموم ، منابع و نيروي انساني ، ابزار و تجهيزات ، سرمايه و هزينه ها و غيره باشد.
حداقل هر سال يكبار بايد طرح مذبور مرور شود و در صورت نياز با توجه به تكنولوژي و تجربيات جديدتر و امكانات موجود اصلاح گردد. تهيه يك پيش طرح قبل از زلزله مي تواند پيشاپيش هزينه هاي ايجاد شده بر اثر رويداد فاجعه را جبران كند.
اگر چه فرآيند جبران خرابيها زمان بر است ، اما طرح ريزي پيش بيني شده دقيق مي تواند جلوي اشتباهات احتمالي را گرفته و فعاليت جبراني را سرعت بخشد و از بوجود آمدن ضايعات بيشتر جلوگيري كند.
در اين مرحله ضمن اينكه از هد رفتن بيهوده بودجه كاسته و كنترل مديريت مواد زائد را در جامعه افزايش مي دهد كارايي اداري را زياد مي كند. بدين ترتيب اقداماتي را كه مي بايست بعد از وقوع زلزله جهت دفع ضايعات به كار گرفته شود طرح ريزي و بر آورد مي گردد تا بعد از وقوع مورد بازبيني قرار گرفته و برنامه ريزي اجرايي با جزئيات و دقت بيشتر تهيه و به مورد اجرا گذاشته شود.
3-2- اقدامات بعد از وقوع زلزله
بلافاصله پس از وقوع زلزله ، عمليات امداد رساني و كمك به حادثه ديدگان آغاز مي گردد. در چنين شرايطي عملكردهاي جمع آوري و حذف ضايعات بسيار كند و يا حتي غير عملي مي باشد ، چرا كه حفظ و نجات جان در الويت قرار دارد. اقدامات جداسازي آوار تنها براي بيرون آودرن مجروحين و قربانيان حادثه است و تمامي نيروها براي اين مورد اهتمام خواهند داشت. فعاليت تخريب نيز در خلال عمليات كمك رساني و در مراحل بعد آن (در زمان جمع آوري نخاله ها) وجود دارد و مي بايست با توجه به ملاحظات زيست محيطي و ايمني و سلامت صورت گيرد. بنابراين با توجه به روند كند مديريت ضايعات در چند روزه اول ، اين نكته را بايد توجه داشت كه در عمليات جستجو از بهم زدن بيش از حد نخاله ها و ضايعات حتي المقدور جلوگيري شود تا در مراحل بعدي جهت حذف و دفع آنها با مشكل روبرو نشويم. اقدامات پس از وقوع را مي توان طي چهار فاز انجام داد:
1) برنامه ريزي اجرايي مديريت ضايعات
2) عمليات اجرا
3) كنترل و پايش در حين عمليات
4) تهيه گزارش نهايي ، ارزشيابي
در حين عمليات اجرا كنترل و پايش صورت مي گيرد كه ممكن است منجر به تغيير استراتژي و برنامه ريزي قبلي گردد. لذا در آخر گزارش نهايي و ارزشيابي از عملكرد ها به عمل خواهد آمد.
4- برنامه ريزي اجرايي مديريت ضايعات
برنامه ريزي مديريت ضايعات بلافاصله بعد از زلزله انجام مي شود. در اين برنامه از پيش طرح هاي قبل از زلزله كمك گرفته و مورد بررسي و بازبيني قرار مي گيرد تا در طرح اجرايي به طور دقيق و جزئي تر مدون و به مورد اجرا گذاشته مي شود. طرح مذبور بايد انعطاف باشد.هر چقدر آن را متفكرانه و دقيق تنظيم كرده باشيم باز هم ممكن است در طول عمليات ، اصلاحاتي نياز داشته باشد. بنابراين در فرآيند اجرا بايد بطور متناوب بازبيني انجام شود و نواقص و تغييرات غير قابل پيش بيني را چه در هدف طرح و چه در هنگام اجرا تشخيص دهيم. در طراحي نياز به كارشناسان با تجربه در زمينه مديريت ضايعات داريم كه بدانند در ظرايط اضطراري چه تنوع ضايعاتي انتظار مي رود و استراتژي هاي مديريتي آن چيست. چه در پيش طرح زلزله و چه در برنامه ريزي اجرايي بعد از آن ، نياز به ارزيابي از مناطق تحت پوشش داريم. بعد از وقوع اين امر تنها به مناطق آسيب ديده از زلزله منحصر مي شود و نتيجه دقيقتري را در برخواهد داشت.
4-1 تعيين كميت ضايعات و انواع آن
تخمين نوع و مقدار موادي كه از زلزله و يا عمليات تخريبي بعد از آن به جا مي ماند به منظور تعيين بالقوه نياز هاي عمليات و انتقال مي تواند مفيد باشد. در هر حال تعيين دقيق كميت مواد بجا مانده احتمالا" غير ممكن است. عموما" در مرحله پيش طرح تنها مي توان تخمين از نوع مواد حاصله از زلزله را پيش بيني كرد. در بعضي موارد برنامه پايلوت را مي توان در منطقه آزمايش كرد ولي اين برنامه زماني عملي و ممكن است كه عمليات تميز كردن و جمع آوري در طولاني مدت انجام گيرد. (مانند آنچه در زلزله لوس آنجلس به عمل آمد). (6، 9 و 10)
4-2- تعيين نيروي انساني لازم و تجهيزات مورد نياز
تخمين نيروي انساني و تجهيزات قبل از وقوع فاجعه با هر دقتي تقريبا" غير ممكن است ولي به هر حال بايد مد نظر قرار گيرد. تعيين تجهيزاتي كه در حال حاضر در دسترس هستند و مي توانند در زمان فاجعه مورد استفاده قرار گيرند ، بسيار مفيد است.
نيروي انساني اجرا كننده نيز بايد مشخص باشد ( نيروي امداد دولتي – بسيج مردمي – نيروي هاي شركتها و مقاطعه كاران خصوصي ) نيروي مردمي ، نهادهاي دولتي ، سازمانهاي خيريه و امدادگر و مقاطعه كاران بايد با عملكرد هماهنگي به امر جمع آوري و دفع ضايعات اقدام نمايند. ايجاد اين هماهنگي از جمله اهم برنامه هاي مديريت ضايعات مي باشد. (15) اگر مشخص شود كه تجهيزات و پرسنل جوابگو نيستند ، ممكن است از كمك هاي برون منطقه اي و يا حتي بين المللي نيز بهره‌مند شويم.
ترتيب كمك هاي متقابل به جوامع اجازه مي دهد تا پرسنل و تجهيزات مورد نياز را در يك زمان كوتاه هر چه سريعتر آماده كنند. برنامه ريزي جهت مشاركت مردمي براي تفكيك ضايعات در محل توليد مهم است براي اين منظور مي توان در محدوده قانوني محض تا شكل داوطلبانه محض اتخاذ تدبير نمود. در اين زمينه نخست فرهنگ سازي و نهادينه كردن رفتار آحاد مردمي به شكلي صحيح و سپس قانومندي اجتماعي براي كنترل و هدايت امور به سمت و سوي مورد نظر بازيافت و مديريت آن بهترين روش است(14).
تشويق و تنبيه ، اختصاص هزينه هايي به منظور انعام و پاداش جهت مشاركت مردمي در امر تفكيك سازي در محل در جاي لازم مي باشد. براي جمع آوري ضايعات از محل هاي توليد از مالكين مي توان بهره گرفت.
4-3- برآورد هزين هاي عملياتي و تامين بودجه
مهمترين قسمت براي اجراي برنامه ، تعيين بودجه و پيشتوانه مالي و ميزان مورد نياز جهت اجرا مي باشد. چه ميزان بودجه در اختيار داريم؟ چه مقدار مي توانيم كمك بگيريم؟ از جمله مسائل اين قسمت مي باشد.
توان مالي مي تواند كليه مراحل برنامه ريزي جهت اجرا را تحت الشعاع خود قرار دهد قابل ذكر است كه بخشي از تامين هزين هاي عملياتي به خوبي از طريق بازاريابي و فروش مواد بازيافت شده امكان پذير است.
5- استراتژي ارتباطات و آموزش
راهبردهاي ارتباطات نقش مهمي را ايفا مي كند. مقامات دولتي نياز دادند تا مراتب و اطلاعات زلزله را در اختيار جامعه قرار دهند و همچنين در رابطه با جمع آوري ضايعات ، زمان ، مكان و چگونگي آن مردم را مطلع سازند داير نمودن مراكز اطلاع رساني جهت آموزش از ضروريات مي باشد. ممكن است جهت راهنمايي پرسنل هر رده عملياتي اطلاعيه هاي آموزشي از كل برنامه به آنها داده شود و در آن رهنمودها و مسئوليت هاي شغلي مربوطه نيز قيد گردد. همانگونه كه مي دانيم بازيافت ضايعات نسبت به ديگر طرق دفع در الويت قرار دارد و ممكن است اين امر در نظر افراد حمل كننده ارجحيت نداشته باشد. اين افراد ممكن است روش هايي را انتخاب كنند كه از نظر مسافت ، نبودن باسكول در مسير و غيره بر بازيافت مقدم باشد. در چنين حالتي شهرداري متحمل خسارت و هزينه زياد مي گردد. لذا مي بايست اين افراد مورد آزمايش قرار گيرند و در ضمن سيستم نظارت هم داير باشد. بسته به نوع و شدت حادثه ، يك جامعه ممكن است برق ، خدمات تلفن ، توانايي پخش راديويي يا خدمات جرايد و... را از دست بدهد. بنابراين جوامع آسيب ديده بايد حداقل بيش از يك روش ارتباطي را در نظر داشته باشند. (6 ، 9 و 11)
6- عمليات اجراء
عمليات اجرا طبق برنامه ريزي اجرايي صورت مي گيرد. زمان اجرا نيز بعد از اتمام عمليات جستجو و فعاليت هاي اورژانس و امداد رساني ميسر است ، يعني زماني كه منظقه جهت جع آوري ضايعات و نخاله ها مهيا شده است در صورتي كه در هر موقعيتي از اجرا، به موانع و تنگناهابب برخورد كرديم در بر طرف نمودن آن خواهيم نمود و اگر نسبت به اتخاذ استراتژي جديد هزينه بيشتري طلب كند ، مجبوريم شيوه جديدي را طراحي نماييم. در مبحث مربوط به برنامه ريزي اجرايي عمليات آ» نيز بيان شد. لذا در اين قسمت تنها به چند مورد از ملاحظاتي كه مي بايست در طول اجرا رعايت شود اشاره مي نماييم:
- در اولين مرحله از اجرا مي بايست مسيرهاي دست يابي به مناطق زلزله زيده و سپس مسيرهاي جمع آوري و حمل به مكانهاي ذخيره و يا دفع را هموار سازيم.
- جداسازي آوار در روزهاي اوليه وقوع مي بايست به طور افقي انجام شود نه عمودي و همچنين آوردن تجهيزات و ماشين آلات شنگيني به محل حادثه در 5-6 روز اول (پس از وقوع) از اشتباهاتاست.
- ر عمليات اجرا مي بايست دارايي هاي شخصي را مد نظر ذاشت.
- حفظ آرامش و همچنين نعهد و مسئوليت پذيري از مهمترين مسائل جين اجرا است.
- حفظ بهداشت فردي و جلوگيري از شيوع بيماريها لازم است.
- حفظ نظم و ترتيب در انجام كار ( جلوگيري از ريخت و پاش هاي اضافي) و توجه به جنبه هاي زيبا شناختي.
- توجه به كنترل آلودگي صوتي و سر و صداهاي بي مورد.
- حفظ امنيت و آرامش و عدم مزاحمت براي ساكنين.
- سمپاشي و ضد عفوني مراكز جمع آوري موقت و دفع در صورت نياز و بهداشت محيط آن.
- رعايت وضعيت رفاهي و آموزشي پرسنل اجرايي.
- رعايت جهت كاهش پراكندگي گرد و خاك و ايجاد تمهيداتي براي كنترل آن از جمله آب پاشي.
7- تهيه گزارش نهايي و ارزشيابي
در نهايت عمليات ، گزارشي از انچه كه انجام شده و هزينه هاي صرف در مقايسه با آنچه كه انتظار داشتيم تهيه مي شود. موانع و تنگناها بررسي و ارزيابي مي شود و علت و علل آن بيان مي شود و در نهايت نتيجه گيري از طرح انجام شده صورت مي گيرد. اين گزارش باعث مي شود كه دولت ها بتوانند ميزان توفيق در اجراي برنامه هاي خود ارزيابي و براي تكامل آن در آينده و جهت مقاصد طراحي ضايعات در بلايا از آن استفاده نمايند. در تهيه اين گزارش عناوين اصلي زير لازم است:
- اهداف برنامه
- راه حل عملياتي
- تسهيلات استفاده شده
- هزينه هاي برنامه (دستمزد – تسهيلات دفع و بازيافت – پيمانكاران - ...)
- توزين و در صد مواد بازيافتي و دفعي
- ميزان بازيافت از يك نوع ماده
- هزينه هاي مصرف شده براي بازيافت در مقابل هزينه هاي تهيه همان ماده از منبع طبيعي.
- ارائه كارايي اجرا نسبت به برنامه ريزي قبل از اجرا و اغيير استراتژي ها به دليل
- موانع و تنگناها و علت آن.
- نتايج به دست آمده براي اصلاح برنامه (9 ، 10 و 11)
8- فعاليت هاي باز سازي و عمراني
بعد از پاكسازي ضايعات و مديريت آن ، جهت بازگردان شهر به حالت اوليه نياز به باز سازي داريم. فرايند بازسازي ، جريان جديدي از ضايعات را ايجاد مي كند كه نتيجه فعاليت هاي ساختماني و ساخت و ساز است و به ضايعات تخريبي زلزله شباهت دارد. مديريت جمع آوري و دفع آن با آنچه كه بيان كرديم تفاوتي نخواهد داشت.
مواد بازيافت شده مي تواند بحران نيازهاي فراوان به مصالح سازه اي را بر طرف نمايد.
9- پيشنهادات
1- توجه خاص بر مديريت ضايعات در برنامه ريزي كميته ملي كاهش اثرات بلاهاي طبيعي به صورت منحصر و ارتباط مستقيم با ساير كميته هاي فرعي.
2- اعمال برنامه هاي آموزشي در زمينه مديريت ضايعات براي مسئولين و دست اندركاران بلاهاي طبيعي در سطح كشور.
3- توجه به مديريت مواد زائد جامد در بازسازي شهر يا منطقه زلزله شده مبذول گرديده و اين عمليات همچنان پس از رفع شرايط اضطراري و آرامش نيز همچنين ادامه يابد.
4- ترتيب برنامه هاي مديريتي ويژه بازيافت از مبدا در شهرهاي زلزله خيز و ايجاد مراكز خاص و ايستگاه هاي بازيافت در شرايط معمولي و بحراني.
5- تشكيل چارت خاص مديريت زائدات اعم از زباله ، فاضلاب و ديگر ضايعات حاصل از وقوع حوادث غير مترقبه و ملحوظ نمودن آن در تشكيلات مديريت كميته هاي خاص بالهاي طبيعي.
[JUSTIFY] [/JUSTIFY]
دكتر قاسم علي عمراني
استاد گروه مهندسي بهداشت محيط دانشكده بهداشت
دانشگاه علوم پزشكي تهران
[/JUSTIFY]
زيرا وقوع زلزله همواره تخريب، كشتار، قحطي ، كمبود غذا، نابساماني، فقر و انبوه مواد زائد جامد همراه است. هدف از انجام اين تحقيق دست يابي به شيوه هاي بهينه جمع آوري و دفع مواد زائد جامدي است كه بعد از وقوع زلزله هاي مخرب توليد و بر جاي مي ماند.
براي رسيدن به اين هدف مي بايد به چند سؤال پاسخ داده مي شد.
الف: منظور از مواد زائد جامد قبل از وقوع و بعد از وقوع زلزله چيست دارد؟
ب: چه تفاوتي بين مواد زائد جامد قبل از وقوع و بعد از وقوع زلزله وجود دارد؟
ج: توليد كنندگان مواد زائد جامد قبل از وقوع زلزله بيشتر چه كساني و بعد از وقوع زلزله چه كساني خواهند بود؟
براي دستيابي به پاسخ هاي علمي سئوالات مطروحه فوق ناگزير به انجام تحقيقات دامنه داري گرديد كه ذكر بعضي از مواد و ديدگاههاي آن لازم است.
وقتي سخن از مواد زائد جامد يك شهر در حالت عادي مي شود بلافاصله مواردي در ذهن خطور مي كند كه شامل بر جمع آوري زباله هاي شهري مثل پس مانده هاي غذائي و اندكي مواد فلزي، شيشه شكسته ، پلاستيك و ... با توليد سرانه 500 تا 1000 گرم در روز است اما قابل توجه است كه بعد از وقوع زلزله هم كميت و هم كيفيت مواد زائد جامد با تغييرات فاحشي روبرو مي گردند كه مديريت خاصي را بخود اختصاص مي دهد. بازماندگان يك شهر زلزله زده علاوه بر توليد زباله هاي روزمره با انبوهي از نخاله هاي ساختماني، در و پنجره شكسته، اثاثيه دور ريز، درختان شكسته، كابلهاي قطع شده، اجساد قربانيان و ... روبرو خواهندبود. كه در حالت عادي چنين نيست.
اگر توليدكنندگان زباله هاي يك شهر هنگام آرامش فقط ساكنين دائمي همان شهر بودند و با فرهنگ متداول خودشان تغذيه مي كردند نوعي خاص زباله توليد مي كردند لكن بعد از وقوع زلزله، همان شهر با هجوم انبوه مددكاران و متخصصين و برنامه ريزان مواجه خواهند شد كه فرهنگ تغذيه و مصرف و دورريزشان با اهالي شهر مورد نظر متفاوت است. تازه واردين، بضرورت و براي سهولت سعي مي كنند بيشتر از مواد كنسرو شده استفاده كنند كه مازاد اين بسته ها نيز تغييراتي در كم و كيف زباله هاي شهري ايجاد مي كند.
از طرف ديگر، تخريب اختمالي انبارهاي مواد غذائي، قطع برق سردخانه هاي شهري و وقوع آتش سوزي هاي احتمالي بعد از وقوع هر زلزله موجب توليد انبوهي از مواد زائد جامدي خواهد شد كه در شرايط عادي تصورش بسيار مشكل است. بنابراين تعيين حجم و اندازه زباله هاي توليدي بعد از وقوع زلزله مقوله اي ديگر است در هر صورت در اين مقاله با توجه به اهميت مسئله سعي شده است تا به اختصار مواردي را در بخش هاي مختلف مديريت ضايعات و زلزله ، مديريت در شرايط اضطراري ، بازيافت قبل و بعد از زلزله ، استراتژي ارتباطات ترتيب برنامه هاي اجرائي ، فعاليت هاي بازسازي و عنداللزم تهيه گزارشي ارزيابي مورد بحث قرار دهد كه اميد است مورد توجه مسئولين محترم در اين زمينه واقع شود.
1- مديريت ضايعات زلزله
زلزله داراي درجه متفاوتي از شدت و ضعف و به نوبه خود بلند مدت و يا كوتاه مدت ، دفع ضايعات را مي طلبد. بقاياي باقيمانده از شديدترين آن ممكن است آنچنان گسترده و زياد باشد كه تمام راههاي مديريتي مواد زائد را عملا" ناتوان كرده و جوامع را مجبور به استفاده از راههايي نمايد كه در شرايط عادي قابل قبول نيستند. بنابراين مي توان چنين بيان كرد كه روش هاي استاندارد و معمول دفع مواد زائد براي كنترل حجم وسيع ضايعات بجا مانده از زلزله كافي نيست. از طرفي در سيستم مديريتي پيش بيني و اتخاذ تدابير مقابله با ضايعات قبل از اقدامات دفعي و همچنين پيشگيري جهت كاهش توليد ضايعات از اهم مسائل مي باشد.
هر جامعه اي كه احتمال مواجه شدن با زلزله ( و يا هر بلاي ديگر كه حجم ضايعات زيادي را در برخواهد داشت) را احساس مي كند، بايد تدابير مديريتي مقابله با ضايعات را پيش بيني نمايد. در اين خصوص مي توان از تجربيات ، منجمله موارد زير در كاهش خسارت حاصل كمك گرفت كه در اين مقاله جداگانه مورد بحث واقع خواهد شد.
- جلب همكاري متخصصين و مهندسين آشنا در زمينه مزبور
- استفاده از تجربيات ارائه شده از ديگر جوامع در معرض زلزله يا بلاياي ديگر و تجزيه و تحليل و تعميم آن به كشور
- ايجاد مديريت صحيح و منسجم ضايعات در بخش هاي مختلف ساماندهي، بحران، آموزش و دفع مواد زائد در منطقه مورد نظر
- تشكيل واحد مديريت ضايعات در شرايط اضطراري
- اقدامات مديريتي در زمينه بازيافت قبل و بعد از وقوع زلزله
- ترتيب برنامه هاي اجرائيچ
- توجه خاص به استراتژي ارتباطات
- عمليات اجرا
- تهيه گزارش ارزيابي
- فعاليتهاي بازسازي
1-1 مديريت سازماندهي
معمولا" بعد از وقوع هر حادثه غير مترقبه، بخصوص وقوع زلزله هاي شديد و پرخسارت مسئولين امر دچار يك حالت بلاتكليفي و سردرگمي مي شوند. اين حالت رواني طبيعي است، زيرا حادثه در يك لحظه و بدون اطلاع قبلي رخ داده ، در حالي كه جبران خسارت و بازسازي تخريبها امري طاقت فرسا و وقت گير خواهد بود . اگر مسئولان امر به اين نكته توجه داشته باشند كه حادثه زلزله خبر نمي كند بلكه هشدار مي دهد حداقل در مناطق زلزله خيز حالت آماده باش دائم خواهد شد اين حالت را ارگاني تشكيل مي دهد و رهبري م يكند كه به آن مديريت ساماندهي مي گويند.
اين مديريت، وظيفه اش تشكيل نهادهائي است كه بايد بلافاصله و بدون فوت وقت بعد از زلزله دست بكار عمليات شوند. از آن جمله كه لحظه هاي شروع عمليات بعد از وقوع زلزله سرنوشت ساز است تشكيل چنين نهادهائي قبل از وقوع ضروري است.
مديريت ساماندهي با شناختي كه از روحيه فرد فرد مديران و كارشناسان خواهد داشت به تشكيل مديريتهاي فرعي مبادرت مي كند كه به شرح زير خلاصه مي گردد:
1-2 مديريت بحران(امداد)
وجود يك سازمان مديريتي قوي كه شناخت كامل به وضعيت فني ساختمانهاي مسكوني، اداري بياهاي مهم (مدرسه، بيمارستان،آتش نشاني و سربازخانه ها) شبكه هاي تاسيساتي ، مراكز امدار رساني به مناطق پر جمعيت و ... را داشته باشد براي كاهش خسارت ناشي از زلزله امري اجتناب ناپذير است اين سازمان بايد بتواند در روز بروز سانحه در برابر حوادثي از قبيل شبكه آبرساني، برق رساني، سيستم هاي مخابراتي و بروز آتش سوزي به موقع وارد محل گردد. ضمنا" يكي از وظايف اين سازمان آموزش مسئولان اجرائي كشور به منظور ايجاد آمادگي و هماهنگي لازم قبل از وقوع زلزله و به ويژه براي روز حادثه مي باشد، به طوري كه پس از وقوع زلزله و در روز بحران كليه مسئولان اجرائي با قوت و قدرت و هماهنگي به امدادرساني و كنترل شرايط بحراني در هر زمينه عمل نمايند.
1-3 آموزش
آموزش را مي توان به سه بخش آموزش عمومي، آموزش نيمه خصوصي و آموزش تخصصي تقسيم كرد.
الف) آموزش عمومي: زلزله منجيل لزوم آموزش عمومي را شايد بيش از هر زمان ديگر براي همگان روشن نمود . آموزش براي عامه مردم از طريق رسانه هاي گروهي به ويژه صدا و سيما مي تواند بسياري از مشكلات ناشي از وقوع زلزله را حل نمايد. اين آموزشها مردم را در فراگيري و رعايت نكات ايمني در زمان قبل و بعد از وقوع زلزله ياري مي دهد و به آنها مي آموزد كه براي ايمن نگاه داشتن محيط زندگي خود چه حستاسيتهايي را بايد دارا باشند. دانش آموزان نيز از طريق مدارس مي توانند بسياري از مسائل مربوط به مقابله با اثرات ناشي از زلزله را فرا گيرند. بنابراين يكي از دستاوردهاي مهم آموزش عمومي مي تواند عملكرد مناسب و كنترل شده مردم پس از وقوع زلزله باشد.
ب) آموزش نيمه خصوصي: بسياري از ساختمانهاي اسكلت فلزي و بتوني تخريب شده در زلزله منجيل به علت عدم اجراي ضوابط فني حين اجرا ساختمان بوده است. اين امر بيانگر اين واقعيت است كه كارگران و تكنسين هاي ناظر بر ساخت مهارت فني لازم را در كليه زمينه هاي كاري ساختماني ندارند، بنابراين نقش آموزش نيمه تخصصي مي تواند اين باشد كه به كارگران ساختماني و تكنسين ها طي دوره هاي كوتاه مدت مهارتهاي فني لازم را بياموزد.
ج) آموزش تخصصي: اين نوع آموزش به دو بخش بلند مدت و كوتاه مدت قابل تقسيم است.
آموزش بلند مدت عمدتا" توسط دانشگاهها و مراكز عالي در سطح كارشناسي ارشد و دكترا صورت مي پذيرد و آموزش كوتاه مدت ايجاد دوره هايي است كه مهندسين ساختمان، معمار، تاسيسات و ... مي توانند در زمينه هاي مختلف زلزله آموزش ببينند و مطابق استانداردهاي بين المللي نسبت به احداث و ايجاد ابنيه اقدام كنند.
يكي از وظايف عمده مديريت ساماندهي بعد از وقوع زلزله بينش عميق و موشكافانه به شرايط بهداشتي بازماندگان است. آنها كه از زلزله جان سالم بدر برده اند داراي روحيه اي بسيار ناشكيبا هستند. به بهداشت فردي بي توجهي مي شود، نتيجه اينكه زباله هاي بازمانده از مواد غذايي در گوشه و كنار ريخته شده و موجب تجمع حشرات، سوسك، موش و ... مي شوند. لذا يكي از وظايف عمده مديريت ساماندهي بعد از وقوع هر زلزله تشكيل ستاد ساماندهي زباله و دفع ضايعات است.
1-4 مديريت دفع مواد زائد
مواد زائد در اردوگاهها شامل مواد دفعي انسان، فاضلابها و ديگر مواد زائد است كه اگر به طريقه صحيح جمع آوري و ساماندهي نشود مي تواند مشكلات زير را در محلهاي تجمع بازماندگان زلزله بوجود آورد.
- ايجاد محلهاي زاد و ولد مگس و ساير حشرات
- ايجاد بوهاي نامطبوع
- آلودگي مواد غذايي توسط حشرات ناقل و گرد و خاك
- افزايش بروز بيماريهاي خاص مثل بيماري روده اي و كرمي و عفوني وايجاد اپيدميها
1-4-1 مواد دفعي انسان
وضع دفع صحيح مواد انسان يك عامل اساسي در كاهش اثرات بعد از زلزله در اماكن عمومي است بنابراين براي دفع مواد دفعي انسان در زمان وقوع زلزله از مستراحهاي موقتي كه به اين منتظور ساخته شده استفاده مي شود لذا دفع صحيح مدفوع امري ضروري است، چون ناديده گرفتن آن موجب اپيدميهاي مهلك خواهد شد. مدفوع انساني مي تواند حاوي ويروسها، باكتريها، پروتوروآها و انگلهاي كرمي باشد.
معمولا" دو عامل مهم در انتخاب روش دفع مدفوع موثر است و اول روشهاي بهداشتي مرسوم دفع مدفوع در جامعه و ديگري مشخصات فيزيكي محيط دفع شامل ساختمان زمين، وفور آب، ريزش باران و زه كشي است. در صورت عدم دخالت دو عامل فوق طرح دفع بهداشتي با شكست مواجه شده و موجب مخاطرات بهداشتي خواهد شد.
احتمالا" مردم با دفع غير صحيح مدفوع باعث آلوده سازي محيط اطراف و منابع آب مي شوند كه براي پرهيز از اين امر بايد سعي شود مدفوع در يك جا جمع و به محلهاي دوردست انتقال داده شده و در آنجا دفن شود.
مطالعات متعدد نشان داده است در روزهاي اوليه حداقل يك مستراح براي 20 نفر كافي است اما اين تعداد بايد در روزهاي بعد به سرعت افزايش يابد.
1-4- 2 دفع مواد زائد جامد
خطرات بهداشتي و بيماريهاي ناشي از عدم كنترل زباله و مدفوع انساني موجب ابتلاء به بعضي از بيماريها خواهد شد. وجود مواد غذايي مناسب، رطوبت كافي و گرماي لازم در زباله هاي جامد خانگي و ديگر ضايعات انساني محل مناسبي براي رشد و تكثير حشرات خواهد بود كه البته مقابله با آنها كار آساني نيست.
بدين ترتيب دفع مواد زائد جامد و فضولات انساني و حيواني به طريق بهداشتي مبحثي است كه بعد از وقوع زلزله بايد بشدت مورد توجه واقع شود.
2- لزوم تشكيل واحد مديريت ضايعات در شرايط اضطراري
تراكم جمعيتي در شهرهاي ايران نبت به روستاها زياد مي باشد. بعضي از شهرهاي بزرگ به شدت تحت تاثير مهاجرت رو به افزون روستاييان قرار مي گيرند. نتيجه اين امر ساخت و سازهاي غير اصولي و نا امن است نكته ديگر اينكه اكثر بافتهاي شهري سنتي بوده و هيچگونه اصول شهرسازي و استاندارد حفاظتي در آن رعايت نگرديده است، لذا در هنگام وقوع زلزله و يا ديگر حوادث علاوه بر خسارت جانبي و مالي، با حجم ضايعات فراواني كه ناشي از تخريب بناها و ساختمانها است مواجه خواهيم بود. با توجه به اهميت اين مسئله لازم است كه در كشور ما طرحهاي مديريتي مواد زائد شهرداريها مديريت ضايعات در شرايط اضطراري را نيز در برگيرد. لذا تشكيل كميته پيشگيري از توليد ضايعات نيز در زير مجموعه اين مديريت و يا واحد بلاياي طبيعي وزارت بهداشت لازم مي باشد.
2-1 بازيافت اولويت اول در مديريت ضايعات
هر طرح مديريتي ضايعات زلزله بايد داراي راهبرد عمليات دفعي نيز باشد. بنابراين حذف ضايعات يك بخش اصلي از عمليات بعد از حادثه به حساب مي آيد. بيشتر ضايعات بجامانده از زلزله خطرناك نيستند. همانطور كه قبلا" نيز به بيان شد، عمده ضايعات شاما خاك و نخاله هاي ساختماني مي باشند كه درصد زيادي از آنها قابل بازيابي هستند. بررسي تجربيات نشان داده است اگر ضايعات را به خوبي بازيافت نماييم، 80 تا 90 درصد كاهش حجم خواهيم داشت روش معمول و پايدار جهت بازيافت طبق شرايطي كه براي ساختمانسازي و تخريب هاي عادي كاربرد دارد، مي‌تواند با تغيير اندك و در سطح وسيعتري براي ضايعات و زلزله بكار گرفته شود.
تاسيسات دفعي مواد زائد جامد شهري بخصوص جايگاههاي دفن نمي توانند به طور مطلوب از عهده حجم وسيع ضايعات برآيند، لذا بهترين و معقول ترين روش، بازيافت آنهاست. نتيجه اين عمل كاهش چشمگير حجم ضايعات جهت دفع نهايي است.
بعد از وقوع زلزله و عمليات تخريبي مربوط به آن مقدار بسياري از نخاله ها ضايعات ساختماني حاصل مي شود. با توجه به اينكه براي تجديد و بازسازي بنا نياز به مقدار زيادي مصالح خواهد بود ، بنابراين بازيابي در چنين شرايطي نيز يك امتياز محسوب خواهد شد.
طرح بازيافت در مديريت ضايعات بايد بر اساس تجزيه و تحليل هزينه و سوددهي صورت گيرد. در اين تجزيه تحليل موارد زير مي بايستي در نظر گرفته شود:
- تعيين كاربرد ماده بازيافتي و نياز آن
- پايه گذاري فرم و استاندارد قابل قبول جهت مواد بازيافتي كه بتواند جانشين همان ماده از نوع اصلي شود.
- تعيين فرآيندهاي مورد نياز جهت رسيدن به فرم بازيافتي مورد نظر
- هزينه معمول بكاررفته جهت تدارك و تهيه ماده استخراجي در حالت طبيعي و توليد مصالح
- هزينه هاي خودروسازي ضايعات ساختماني و حمل آن به جايگاه موقت
- هزينه پروسه هاي بازيافتي اين مواد جهت توليد محصولاتي كه قابل قبول بازار باشد.
- هزينه انتقال و دفع ضايعات باقيمانده غير بازيافت از محل جداسازي به محل نهايي . بنابراين در ابتدا با توجه به صرفه اقتصادي، بازيافت هر ماده اي را در نظر مي گيريم و سپس با توجه به سوالات زير نسبت به استراتژي آن اقدام مي نماييم.
- چه ضوابطي جهت انتخاب ضايعات مدنظر است؟
- چه آزمايشاتي جهت تعيين كيفيت محصولات بازيافتي لازم است و چگونه بايد صورت گيرد؟
- حد آستانه مورد قبول بازيافت مواد چه ميزان است؟
- همانگونه كه بيان شد، عمده ضايعات زلزله را ضايعات ساختماني و تخريبي تشكيل مي دهد. بنابراين علوم و تجربيات حاصله از بازيابي مصالح ساختماني و تخريبي كشورهاي ديگر مي تواند در مديريت بازيافت ضايعات زلزله مفيد واقع شود. از آنجايي كه نخاله هاي ساختماني سازي غير يكنواخت تز از نخاله هاي جاده سازي هستند. لذا تنگناهاي بازيافتي آن بيشتر خواهد بود.
- جهت اتخاذ تدابير بازيافتي ضايعات زلزله، اگر جامعه مورد نظر داراي برنامه بازيافت در مديريت دفعي مواد زائد خود باشد، كار بسيار ساده تر خواهد بود.متخصصان بر اين باورند كه در جمع آوري و دفع ضايعات در شرايط اضطراري مي بايست سيستم هاي مديريتي مواد زائد خود را گسترش دهيم و از طرح ريزي و اقدامات جديد كه قبلا" آن را تجربه نكرده ايم پرهيز نماييم. بنابراين از آنجايي كه امر بازيافت د رشرايط زلزله از اهميت به سزايي برخوردار است پس جامعه بايد با آن آشنا بوده و تجربه كرده باشد، در غير اين صورت متحمل شكست ها، صرف هزينه و نيروي زيادي خواهد شد. توسعه ظرفيت هاي موجود آسانتر از شروع جديد در زمان رويداد يك فاجعه و يا حتي طرحريزيهاي قبل از فاجعه مي باشد.
قابل تذكر است به تازگي در شهر هاي بزرگ ايران حركتي جهت بازيافت مواد صورت گرفته وليكن در تهران ، شيراز ، مشهد ، اصفهان و... اين حركت زودتر از ديگر شهرها شكل قانوني و تشكيلاتي به خود گرفته است.
2-2- تفكيك ضايعات
لازمه بازيافت ، تفكيك ضابعات مي باشد و به عنوان يكي از اركان اقتصادي هر طرح بازيافتي مطرح است. مهمترين راه حلي كه در تمام ذنيا در دستور كار استراتژي بازيافت قرار گرفته است ، تفكيك در مبداء است. هر چه اين اقدام به نقطه و زمان توليد نزديكتر باشد ، عمليات بازيافت توفيق كمي و كيفي و نهايتا" ثمره اقتصادي بيشتري خواهد داشت. در بازيافت زباله شهري اين مكان وجود دارد كه با ارائه شيوه هاي مديريتي خاص زباله ها را تفكيك شده از مبدا جمع آوري نماييم ولي براي بازيافت ضايعات زلزله اين مورد را نخواهيم داشت. در اين خصوص بايد در محل توليد ضايعات تا آنجا كه ممكن است ، مواد يكسان و يكنواخت را با هم جمع كرده و به مكان هاي بعدي انتقال دهيم. در محل توليد چو مختلط هستند ، امر جداسازي زمان بر و دست و پاگير است ، لذا آنها را به محلهاي ذخيره موقت كه درنزديك ترين و مناسب ترين مكان هستند انتقال مي دهند و پردازش دقيقتر در آنجا و يا تاسيسات بازيافتي مورد نظر انجام مي شود. بنابراين تفكيك بايد تا آنجا كه ممكن است در محل توليد ضايعات و سپس در جايگاه هاي موقت انجام شود و از جداسازي در مكان هاي دفعي و دورتر پرهيز گردد. (6 ، 7 و 8 ) تفكيك ضايعات در محل با مشاركت مردمي و مالكين ميسر خواهد شد. كه بر اساس امكانات موجود و تكنولوژي هاي مختلفي كه هم اكنون از روش هاي دستي تا پيشرفته ماشيني توسعه يافته است انجام خواهد مي گيرد.
2-3- استفاده از مواد بازيافتي
2-3-1- بازيافت بتون و استفاده مجدد از آن
بتون غير مسلح را خورد مي كنند و به منظور مواد پر كننده و يا ماده همراه با مصالح جهت تهيه مجدد بتون به كار مي برند. خوردسازي ، گستره اي از ذرات با سايزهاي مختلف را به وجود مي آورد ولي معمولا ذرات درشت تر قابل استفاده خواهند بود. بتون مسلح داراي يك مرحله جداسازي ميل گردها نيز مي‌باشد:(8)
[/JUSTIFY]
[JUSTIFY]
2-3-2- بازيافت نخاله هاي ساختماني همراه با بتون و استفاده مجدد از آنها
تا آنجا كه ممكن است نخاله هاي ساختماني غير بتوني بايستي از بتون جدا شوند در صورتي كه اختلاط به قدري زياد مي باشد كه جدا سازي پر هزينه شود ، مي توان آنها را خورد كرده و به عنوان گرانول جاده سازي همراه آسفالت به كار برد. (7)
2-3-3- بازيافت آجر و استفاده مجدد از آن
در صورتي كه نخاله ها عمدتا" اجر و ملاط همراه داشته باشند ، روش زير مي توان زير را مي توان به كار برد:
رارت مجدد به منظور جداسازي ملاط همراه با آجرها و همچنين قابل بازيافت كردن آجرهاي كهنه (چندين سال قدمت).
تجربيات ثابت كرده كه بعد از مرحله آجر به راحتي و توسط فرايند ساده فيزيكي از ملاط خود جدا مي شود بنابراين مي توان از سرند لرزان حاوي روزنه هايي با سايز مختلف ريز و درشت استفاده كرد. در اينصورت ملاط در ابتداي مسير و پاره آجر در انتهاي مسير از سرند جدا مي شوند. آجرهاي سالم و درشت نيز در صفحه سرند باقيمانده و جمع آوري مي شوند.
2-3-4- بازيافت آهن آلات
قطعات آهني ، درب و پنجره ها ، تيرچه ها ، ميل گردها و... به كارخانه ذوب آهن فرستاده مي شوند تا مجددا" مورد بازيافت قرار گيرند.
2-3-5- بازيابي شيشه و فلزات غير آهني
بازيافت اين مواد با توجه به مقدار كم آن نسبت به انبوه نخاله هاي زلزله ، مانند روش هاي معمول و كلاسيك مواد زائد شهري انجام مي گيرد.
2-3-6- بازيافت قطعات چوب و درختان شكسته شده
در صورت قابل استفاده بودن درختان در صنايع چوب از آنها استفاده مي شود. در غير اين صورت قطعات چ.بي ديگر جهت بازيابي انرژي به تسهيلات احتراقي و زباله هدايت مي شوند.
آنچه كه بيان شد الگويي از بازيافت و پورسه هاي آن و استفاده از مواد بازيافتي بود. بازيافت بعضي مواد ممكن است براي يك جامعه به صرفه نباشد و يا اينكه تغييراتي لازم داشته باشد. از طرفي استفاده هاي كاربردي ديگر علاوه بر موارد ذكر شده مي تواند بر خلاقيت متخصصين و نياز كشور و ديگر امكانات موجود به كار گرفته شود.
3- اقدامات مديريتي در زمينه ضايعات ، قبل و بعد از وقوع زلزله
دو عملكرد مديريتي در رابطه با ضايعات زلزله وجود دارد:
1) اقدامات پيش از وقوع
2) اقدامات پس از وقوع
3-1- اقدامات قبل از وقوع زلزله
در اين ارتباط دو مرحله اقدام وجود دارد:
1) پيشگيري و يا كاهش توليد ضايعات
2) پيش بيني و برنامه ريزي اصولي در راستاي مديريت ضايعات توليدي
در شرايط پيش از وقوع و به موازات اقدامات فوق فعاليت هاي آموزشي براي مسئولين و دست اندكاران و همچنين اطلاعات عمومي و تعليمات لازمه براي اجتماع از طرق مختلف حائز اهميت است. بكارگيري موارد فوق مستلزم هماهنگي و همكاريهاي بين بخشي و دست به دست هم دادن علوم مختلف طبيعي، مهندسي، طراحي، ايمني، حفاظت شهري و عمراني ، بهداشت، رفاه و اطلاع رساني همگاني مي باشد.
3-1-1 پيشگيري جهت كاهش ضايعات
اصول پيشگيري و كاهش بر مبناي ساخت و ساز و طراحي ساختمان ها و تاسيسات طبق استانداردهاي مهندسي زلزله مي باشد. همانطور كه بيان شد، در كشور ما اين معيار كمتر مورد توجه قرار گرفته است. لذا براي تحقق آن مي بايستي ملاحظاتي صورت گيرد كه نتيجه آن صرف زمان طولاني خواهد بود.
جهت پيشگيري هاي پيش از زلزله توجه به مسائل زير لازم است:
- توجه به ساخت و سازهاي ضد زلزله ساختمانها و تاسيسات (برق ، گاز ، آبرساني و جمع آوري فاضلاب ، تصفيه خانه ها ، دفع زباله و...)
- جلوگيري از ساخت و ساز بناها بر روي خطوط گسل زلزله
- پايدار كردن مقاومت بناهاي قديمي و احياء و بازسازي آن.
- رعايت اصول شهرسازي نوين و راههاي ارتباطي.
- منظور كردن جايگاه هاي ذخيره چند منظوره در شهرها (به منظور پناهگاه ، خانه هاي موقتي ، تلنبار نخاله هاي حوادث و...)
- ساخت تاسيسات دفع مواد زائد در اماكني كه آسيب هاي وارده به جاده و پلهاي ارتباطي تاثيري روي كار آنها نداشته باشد.
- تشويق و يا الزام صنايع و كارخانجات توليد كننده مواد و مصالح ساختماني به توليد محصولات استاندارد ، قابل بازيافت و عادي تركيبات آلاينده و مضر و غير قابل بازيافت. ( 6 ، 8 ، 9 و 12)
3-1-2- پيش بيني و برنامه ريزي اصولي در راستاي مديريت ضايعات توليدي
در ارتباط با پيش بيني مديريت ضايعات توليدي اين نكته را بايد توجه داتش كه هر گونه برنامه ريزي از قبل تعيين شده در برابر و ضايعات آن مي تواند در تخفيف سردرگمي ها و هزينه هاي اضافي كمك موثري باشد. لذا تهيه يك پيش طرح مديريتي بلند مدت ضايعات لازم مي باشد. سازماندهي ، مديريت حمل ضايعات به انضمام استفاده از تسهيلات پايشي آن و همچنين استفاده از چند طرح ائتلافي مديريت ضايعات شامل قدرتهاي محلي و منطقه اي مي بايست در اين پيش طرح در نظر گرفته شود. از آنجا كه زلزله ممكن است حجم بسيار گسترده اي از ضايعات را به وجود آورد بنابراين بايد در مورد بدترين شرايط آن سراحي انجام شود. هر طرح بايد مشتمل بر يك راهبر همراه با جزئيات درمورد مجموعه ضايعات احتمالي ، مناطق نگهداري و ذخيره سازي موقت ، بازيافت ، دفن ، شناسايي مواد زائد خطرناك و كنترل ، اجرا و پخش اطلاعات براي عموم ، منابع و نيروي انساني ، ابزار و تجهيزات ، سرمايه و هزينه ها و غيره باشد.
حداقل هر سال يكبار بايد طرح مذبور مرور شود و در صورت نياز با توجه به تكنولوژي و تجربيات جديدتر و امكانات موجود اصلاح گردد. تهيه يك پيش طرح قبل از زلزله مي تواند پيشاپيش هزينه هاي ايجاد شده بر اثر رويداد فاجعه را جبران كند.
اگر چه فرآيند جبران خرابيها زمان بر است ، اما طرح ريزي پيش بيني شده دقيق مي تواند جلوي اشتباهات احتمالي را گرفته و فعاليت جبراني را سرعت بخشد و از بوجود آمدن ضايعات بيشتر جلوگيري كند.
در اين مرحله ضمن اينكه از هد رفتن بيهوده بودجه كاسته و كنترل مديريت مواد زائد را در جامعه افزايش مي دهد كارايي اداري را زياد مي كند. بدين ترتيب اقداماتي را كه مي بايست بعد از وقوع زلزله جهت دفع ضايعات به كار گرفته شود طرح ريزي و بر آورد مي گردد تا بعد از وقوع مورد بازبيني قرار گرفته و برنامه ريزي اجرايي با جزئيات و دقت بيشتر تهيه و به مورد اجرا گذاشته شود.
3-2- اقدامات بعد از وقوع زلزله
بلافاصله پس از وقوع زلزله ، عمليات امداد رساني و كمك به حادثه ديدگان آغاز مي گردد. در چنين شرايطي عملكردهاي جمع آوري و حذف ضايعات بسيار كند و يا حتي غير عملي مي باشد ، چرا كه حفظ و نجات جان در الويت قرار دارد. اقدامات جداسازي آوار تنها براي بيرون آودرن مجروحين و قربانيان حادثه است و تمامي نيروها براي اين مورد اهتمام خواهند داشت. فعاليت تخريب نيز در خلال عمليات كمك رساني و در مراحل بعد آن (در زمان جمع آوري نخاله ها) وجود دارد و مي بايست با توجه به ملاحظات زيست محيطي و ايمني و سلامت صورت گيرد. بنابراين با توجه به روند كند مديريت ضايعات در چند روزه اول ، اين نكته را بايد توجه داشت كه در عمليات جستجو از بهم زدن بيش از حد نخاله ها و ضايعات حتي المقدور جلوگيري شود تا در مراحل بعدي جهت حذف و دفع آنها با مشكل روبرو نشويم. اقدامات پس از وقوع را مي توان طي چهار فاز انجام داد:
1) برنامه ريزي اجرايي مديريت ضايعات
2) عمليات اجرا
3) كنترل و پايش در حين عمليات
4) تهيه گزارش نهايي ، ارزشيابي
در حين عمليات اجرا كنترل و پايش صورت مي گيرد كه ممكن است منجر به تغيير استراتژي و برنامه ريزي قبلي گردد. لذا در آخر گزارش نهايي و ارزشيابي از عملكرد ها به عمل خواهد آمد.
4- برنامه ريزي اجرايي مديريت ضايعات
برنامه ريزي مديريت ضايعات بلافاصله بعد از زلزله انجام مي شود. در اين برنامه از پيش طرح هاي قبل از زلزله كمك گرفته و مورد بررسي و بازبيني قرار مي گيرد تا در طرح اجرايي به طور دقيق و جزئي تر مدون و به مورد اجرا گذاشته مي شود. طرح مذبور بايد انعطاف باشد.هر چقدر آن را متفكرانه و دقيق تنظيم كرده باشيم باز هم ممكن است در طول عمليات ، اصلاحاتي نياز داشته باشد. بنابراين در فرآيند اجرا بايد بطور متناوب بازبيني انجام شود و نواقص و تغييرات غير قابل پيش بيني را چه در هدف طرح و چه در هنگام اجرا تشخيص دهيم. در طراحي نياز به كارشناسان با تجربه در زمينه مديريت ضايعات داريم كه بدانند در ظرايط اضطراري چه تنوع ضايعاتي انتظار مي رود و استراتژي هاي مديريتي آن چيست. چه در پيش طرح زلزله و چه در برنامه ريزي اجرايي بعد از آن ، نياز به ارزيابي از مناطق تحت پوشش داريم. بعد از وقوع اين امر تنها به مناطق آسيب ديده از زلزله منحصر مي شود و نتيجه دقيقتري را در برخواهد داشت.
4-1 تعيين كميت ضايعات و انواع آن
تخمين نوع و مقدار موادي كه از زلزله و يا عمليات تخريبي بعد از آن به جا مي ماند به منظور تعيين بالقوه نياز هاي عمليات و انتقال مي تواند مفيد باشد. در هر حال تعيين دقيق كميت مواد بجا مانده احتمالا" غير ممكن است. عموما" در مرحله پيش طرح تنها مي توان تخمين از نوع مواد حاصله از زلزله را پيش بيني كرد. در بعضي موارد برنامه پايلوت را مي توان در منطقه آزمايش كرد ولي اين برنامه زماني عملي و ممكن است كه عمليات تميز كردن و جمع آوري در طولاني مدت انجام گيرد. (مانند آنچه در زلزله لوس آنجلس به عمل آمد). (6، 9 و 10)
4-2- تعيين نيروي انساني لازم و تجهيزات مورد نياز
تخمين نيروي انساني و تجهيزات قبل از وقوع فاجعه با هر دقتي تقريبا" غير ممكن است ولي به هر حال بايد مد نظر قرار گيرد. تعيين تجهيزاتي كه در حال حاضر در دسترس هستند و مي توانند در زمان فاجعه مورد استفاده قرار گيرند ، بسيار مفيد است.
نيروي انساني اجرا كننده نيز بايد مشخص باشد ( نيروي امداد دولتي – بسيج مردمي – نيروي هاي شركتها و مقاطعه كاران خصوصي ) نيروي مردمي ، نهادهاي دولتي ، سازمانهاي خيريه و امدادگر و مقاطعه كاران بايد با عملكرد هماهنگي به امر جمع آوري و دفع ضايعات اقدام نمايند. ايجاد اين هماهنگي از جمله اهم برنامه هاي مديريت ضايعات مي باشد. (15) اگر مشخص شود كه تجهيزات و پرسنل جوابگو نيستند ، ممكن است از كمك هاي برون منطقه اي و يا حتي بين المللي نيز بهره‌مند شويم.
ترتيب كمك هاي متقابل به جوامع اجازه مي دهد تا پرسنل و تجهيزات مورد نياز را در يك زمان كوتاه هر چه سريعتر آماده كنند. برنامه ريزي جهت مشاركت مردمي براي تفكيك ضايعات در محل توليد مهم است براي اين منظور مي توان در محدوده قانوني محض تا شكل داوطلبانه محض اتخاذ تدبير نمود. در اين زمينه نخست فرهنگ سازي و نهادينه كردن رفتار آحاد مردمي به شكلي صحيح و سپس قانومندي اجتماعي براي كنترل و هدايت امور به سمت و سوي مورد نظر بازيافت و مديريت آن بهترين روش است(14).
تشويق و تنبيه ، اختصاص هزينه هايي به منظور انعام و پاداش جهت مشاركت مردمي در امر تفكيك سازي در محل در جاي لازم مي باشد. براي جمع آوري ضايعات از محل هاي توليد از مالكين مي توان بهره گرفت.
4-3- برآورد هزين هاي عملياتي و تامين بودجه
مهمترين قسمت براي اجراي برنامه ، تعيين بودجه و پيشتوانه مالي و ميزان مورد نياز جهت اجرا مي باشد. چه ميزان بودجه در اختيار داريم؟ چه مقدار مي توانيم كمك بگيريم؟ از جمله مسائل اين قسمت مي باشد.
توان مالي مي تواند كليه مراحل برنامه ريزي جهت اجرا را تحت الشعاع خود قرار دهد قابل ذكر است كه بخشي از تامين هزين هاي عملياتي به خوبي از طريق بازاريابي و فروش مواد بازيافت شده امكان پذير است.
5- استراتژي ارتباطات و آموزش
راهبردهاي ارتباطات نقش مهمي را ايفا مي كند. مقامات دولتي نياز دادند تا مراتب و اطلاعات زلزله را در اختيار جامعه قرار دهند و همچنين در رابطه با جمع آوري ضايعات ، زمان ، مكان و چگونگي آن مردم را مطلع سازند داير نمودن مراكز اطلاع رساني جهت آموزش از ضروريات مي باشد. ممكن است جهت راهنمايي پرسنل هر رده عملياتي اطلاعيه هاي آموزشي از كل برنامه به آنها داده شود و در آن رهنمودها و مسئوليت هاي شغلي مربوطه نيز قيد گردد. همانگونه كه مي دانيم بازيافت ضايعات نسبت به ديگر طرق دفع در الويت قرار دارد و ممكن است اين امر در نظر افراد حمل كننده ارجحيت نداشته باشد. اين افراد ممكن است روش هايي را انتخاب كنند كه از نظر مسافت ، نبودن باسكول در مسير و غيره بر بازيافت مقدم باشد. در چنين حالتي شهرداري متحمل خسارت و هزينه زياد مي گردد. لذا مي بايست اين افراد مورد آزمايش قرار گيرند و در ضمن سيستم نظارت هم داير باشد. بسته به نوع و شدت حادثه ، يك جامعه ممكن است برق ، خدمات تلفن ، توانايي پخش راديويي يا خدمات جرايد و... را از دست بدهد. بنابراين جوامع آسيب ديده بايد حداقل بيش از يك روش ارتباطي را در نظر داشته باشند. (6 ، 9 و 11)
6- عمليات اجراء
عمليات اجرا طبق برنامه ريزي اجرايي صورت مي گيرد. زمان اجرا نيز بعد از اتمام عمليات جستجو و فعاليت هاي اورژانس و امداد رساني ميسر است ، يعني زماني كه منظقه جهت جع آوري ضايعات و نخاله ها مهيا شده است در صورتي كه در هر موقعيتي از اجرا، به موانع و تنگناهابب برخورد كرديم در بر طرف نمودن آن خواهيم نمود و اگر نسبت به اتخاذ استراتژي جديد هزينه بيشتري طلب كند ، مجبوريم شيوه جديدي را طراحي نماييم. در مبحث مربوط به برنامه ريزي اجرايي عمليات آ» نيز بيان شد. لذا در اين قسمت تنها به چند مورد از ملاحظاتي كه مي بايست در طول اجرا رعايت شود اشاره مي نماييم:
- در اولين مرحله از اجرا مي بايست مسيرهاي دست يابي به مناطق زلزله زيده و سپس مسيرهاي جمع آوري و حمل به مكانهاي ذخيره و يا دفع را هموار سازيم.
- جداسازي آوار در روزهاي اوليه وقوع مي بايست به طور افقي انجام شود نه عمودي و همچنين آوردن تجهيزات و ماشين آلات شنگيني به محل حادثه در 5-6 روز اول (پس از وقوع) از اشتباهاتاست.
- ر عمليات اجرا مي بايست دارايي هاي شخصي را مد نظر ذاشت.
- حفظ آرامش و همچنين نعهد و مسئوليت پذيري از مهمترين مسائل جين اجرا است.
- حفظ بهداشت فردي و جلوگيري از شيوع بيماريها لازم است.
- حفظ نظم و ترتيب در انجام كار ( جلوگيري از ريخت و پاش هاي اضافي) و توجه به جنبه هاي زيبا شناختي.
- توجه به كنترل آلودگي صوتي و سر و صداهاي بي مورد.
- حفظ امنيت و آرامش و عدم مزاحمت براي ساكنين.
- سمپاشي و ضد عفوني مراكز جمع آوري موقت و دفع در صورت نياز و بهداشت محيط آن.
- رعايت وضعيت رفاهي و آموزشي پرسنل اجرايي.
- رعايت جهت كاهش پراكندگي گرد و خاك و ايجاد تمهيداتي براي كنترل آن از جمله آب پاشي.
7- تهيه گزارش نهايي و ارزشيابي
در نهايت عمليات ، گزارشي از انچه كه انجام شده و هزينه هاي صرف در مقايسه با آنچه كه انتظار داشتيم تهيه مي شود. موانع و تنگناها بررسي و ارزيابي مي شود و علت و علل آن بيان مي شود و در نهايت نتيجه گيري از طرح انجام شده صورت مي گيرد. اين گزارش باعث مي شود كه دولت ها بتوانند ميزان توفيق در اجراي برنامه هاي خود ارزيابي و براي تكامل آن در آينده و جهت مقاصد طراحي ضايعات در بلايا از آن استفاده نمايند. در تهيه اين گزارش عناوين اصلي زير لازم است:
- اهداف برنامه
- راه حل عملياتي
- تسهيلات استفاده شده
- هزينه هاي برنامه (دستمزد – تسهيلات دفع و بازيافت – پيمانكاران - ...)
- توزين و در صد مواد بازيافتي و دفعي
- ميزان بازيافت از يك نوع ماده
- هزينه هاي مصرف شده براي بازيافت در مقابل هزينه هاي تهيه همان ماده از منبع طبيعي.
- ارائه كارايي اجرا نسبت به برنامه ريزي قبل از اجرا و اغيير استراتژي ها به دليل
- موانع و تنگناها و علت آن.
- نتايج به دست آمده براي اصلاح برنامه (9 ، 10 و 11)
8- فعاليت هاي باز سازي و عمراني
بعد از پاكسازي ضايعات و مديريت آن ، جهت بازگردان شهر به حالت اوليه نياز به باز سازي داريم. فرايند بازسازي ، جريان جديدي از ضايعات را ايجاد مي كند كه نتيجه فعاليت هاي ساختماني و ساخت و ساز است و به ضايعات تخريبي زلزله شباهت دارد. مديريت جمع آوري و دفع آن با آنچه كه بيان كرديم تفاوتي نخواهد داشت.
مواد بازيافت شده مي تواند بحران نيازهاي فراوان به مصالح سازه اي را بر طرف نمايد.
9- پيشنهادات
1- توجه خاص بر مديريت ضايعات در برنامه ريزي كميته ملي كاهش اثرات بلاهاي طبيعي به صورت منحصر و ارتباط مستقيم با ساير كميته هاي فرعي.
2- اعمال برنامه هاي آموزشي در زمينه مديريت ضايعات براي مسئولين و دست اندركاران بلاهاي طبيعي در سطح كشور.
3- توجه به مديريت مواد زائد جامد در بازسازي شهر يا منطقه زلزله شده مبذول گرديده و اين عمليات همچنان پس از رفع شرايط اضطراري و آرامش نيز همچنين ادامه يابد.
4- ترتيب برنامه هاي مديريتي ويژه بازيافت از مبدا در شهرهاي زلزله خيز و ايجاد مراكز خاص و ايستگاه هاي بازيافت در شرايط معمولي و بحراني.
5- تشكيل چارت خاص مديريت زائدات اعم از زباله ، فاضلاب و ديگر ضايعات حاصل از وقوع حوادث غير مترقبه و ملحوظ نمودن آن در تشكيلات مديريت كميته هاي خاص بالهاي طبيعي.
[JUSTIFY] [/JUSTIFY]
دكتر قاسم علي عمراني
استاد گروه مهندسي بهداشت محيط دانشكده بهداشت
دانشگاه علوم پزشكي تهران
[/JUSTIFY]